Nëpër rrjedhën e lumit

(Pjesë nga vëllimi me tregime "FYELLTARI")

…këtu ku ujërat jetën nisin

dhe s’e dinë se ku shkojnë…

Xhevahir Spahiu

Anija e vogël Drita, me kapacitet prej tridhjetë pasagjerësh, ndezi motorët dhe u nis prej stacionit duke u kthyer ngadalë në drejtimin e duhur nga do të udhëtonte. Në breg mbetën vetëm punonjësit e molit dhe tregtarët ambulantë që përcillnin me sy lundrimin e saj përmes ujërave të qeta, duke lënë mbrapa një vragë të lehtë valësh në formën e një trekëndëshi. Mund të ishte ora dhjetë e mëngjesit. Në kupë të qiellit ngjitej pa u ndjerë një diell i këndshëm i fillimit të qershorit. Drini, si një kafshëz ujore e blertë, rrinte midis grykash të rrepta gurësh të bardhë me një bimësi gjithaq të rreptë e të hallakatur përpjetë shkëmbinjve me një insistim vetëvrasës. Vende-vende shkëmbinj qindra metër të lartë ngriheshin thikë mbi anije nga të dyja anët, ndërsa Drini vazhdonte udhën e tij drejt detit me një qetësi mashtruese e me një nënshtrim ironik, i cili i dukej menjëherë në qehren e tij tepër jeshile dhe në ftohtësinë prej vendesh enigmatike. Nganjëherë anija afrohej aq pranë ndonjërit prej brigjeve dhe atëherë udhëtarit i shfaqeshin fare pranë syve tufa të vogla rosash të egra që notonin nën degët e vërririt apo të shelgut të egër. Këto pamje për banorin e këtyre anëve rëndom s’përbëjnë ndonjë gjë të veçantë, por për një udhëtar që i sodit për herë të parë mbas gati tridhjetë vjetësh, apo për ndonjë njeri që i sodit për herë të parë në jetë, ndryshon puna.

Në këtë anije të vogël lumore, pasagjerët e rastit atij mëngjesi ishin pothuaj të gjithë malsorë. Pjesa më e madhe vinin nga qyteti dhe shkonin tek të afërmit e tyre për vizita, ose ktheheshin në shtëpi pas ndonjë tregëtie a pune shtetërore që kishin kryer andej. Jashtë kabinës së pasagjerëve, në një stol druri të montuar në anije, ishin ulur dy gra me shami të lidhura nën gushë dhe bisedonin me njëra-tjetrën në atë dialektin karakteristik të Malsisë së Madhe. Të dyja kishin hipur në stacionin e Vilës dhe do të zbrisnin në Lekbibaj. Njëra, e cila ngjante më e moshuar, mbante pranë vetes një shportë të thurur me thupra shelgu e të mbuluar përsipër me një thes të pastër liri. Brenda shportës kishte vënë një klloçkë me ca zogj të vegjël që cicërinin herë pas here, mbasi siç dukej i lëndonte klloçka tek përpiqej të çlirohej.

Po në një stol druri të tillë, montuar mbi hekur me ca bullona të trashë, në anën tjetër të kabinës rrinin ulur një burrë rreth të gjashtëdhjetave dhe një djalosh shtathedhur nja shtatëmbëdhjetë vjeçar. Të dy rrinin të heshtur dhe sodisnin plot përdëllim zgjimin e rrjedhës së padukshme të ujit dhe tek-tuk ndonjë shtëpi të vetmuar që shfaqej e zhdukej sakaq diku në mes blerimit.

Burri bashkë me djalin e ri vinin nga Amerika. Ata ishin pasagjerët më të largët e më të veçantë të asaj anijeje të vogël që kryente transportin lumor nga Komani në Fierzë, mbasi për ta ishte hera e parë që udhëtonin nëpër këtë hon me atë pamje sa të frikshme aq edhe të papërsëritshme. Njëzet e tetë vite bëheshin në atë muaj qershori, që burri qe larguar nga vendlindja e tij. E kishin shtërnguar ta bënte një gjë të tillë konfliktet e vazhdueshme me diktaturën. Mbasi qe cilësuar element tepër i rrezikshëm si njeri i papajtueshëm me regjimin, për dy vjet qe shtërnguar të bënte jetën e maleve, i jashtligjshëm dhe i dënuar me vdekje në mungesë. Asokohe këtyre viseve i kishte rënë të shkelte kushedi sa herë, por në atë kohë Drini ishte ende një lumë i rreptë e i palundrueshëm, kurse tani, mbas njëzet e tetë vjetësh mungese, ndërsa kalonte këtej përsëri, pas një humbjeje aq të gjatë në botën e madhe, çuditërisht Drini iu duk shumë më i plakur dhe pak më i maturuar. Në atë kohë atij kurrë s’do t’i kishte shkuar nëpër mend se do ta shihte këtë ditë dhe, tani që fati më së fundi ia bëri këtë surprizë, rrinte i heshtur e i përmalluar duke i ndezur cigaret e markës Marlboro njërën pas tjetrës.

Tani ishte viti njëmij e nëntëqind e nëntëdhjetë e dy. Atëherë kishte qenë viti njëmijë e nëntëqind e gjashtëdhjetë e katër. “Plot njëzet e tetë vjet”, - llogariti djaloshi dhe e pa të atin tinës gjithë dhimbsuri, me ata sytë e tij të butë si sy çupe.

- Sa shpejt kalon koha! - tha ai.

Burri pohoi me kokë dhe pa u kthyer prej tij, vazhdoi të thithte cigaren i menduar. Kur e çoi deri në gjysëm, e hodhi në ujërat e gjelbërta të cilat sakaq filluan të lodronin me të duke e ngritur hopa.

- Lirim, - iu drejtua ai të birit. - Si i andërroje atje në Roçestër Hill, kto male?

- Gjithësesi, por jo të tilla, - tha djali.

- Po tash, si po t’duken? - pyeti burri.

- Sikur bota sapo ka fillu me ekzistue, - tha Lirimi mbasi u mendua pak.

Anija e shmangu kursin e saj të lundrimit, uli shpejtësinë dhe iu afrua stacionit të Zvinës, një lagje e vogël kjo që i përkiste fisit të Berishës. Atje hipën nja pesë veta, një burrë i gjatë rreth të pesëdhjetave me një kostum prej kadifeje me ngjyrë të zezë, i cili mbante një qeleshe të bardhë në kokë, një grua gjithaq e moshuar dhe një djalë i vogël nja dhjetë vjeç. As ata nuk iu qasën fare kabinës së pasagjerëve, mbasi do të zbrisnin shumë shpejt, diku andej nga Mërturi i Gurit. Qëndruan në këmbë pranë tyre duke biseduar me zë të ulët për kushedi çfarë. Fëmija mbante në dorë një qeskë të vogël me qershi të kuqe dhe hante gjithë qejf duke i flakur farat në ujë. Pantallonat i rrinin të mëdha, le që i kishte gjithë arna e si mos më keq, në këmbë mbante veshur një palë sandale prej kauçuku me ngjyrë të zezë, të cilat vende-vende i qenë grisur, por prapë ia kishin meremetuar duke ia ngjitur me copa të tjera sandalesh me ngjyrë të kaltër. Kishte veshur një bluzë dosido, ndërsa flokët e rritur ia merrte era e Drinit e ia shpërndante mbi ballin e lëmuar. Lirimi e vështronte me kujdes këtë pjellë të këtyre vendeve të egra dhe e krahasonte me fëmijët nga prindër evropianë të Roçestër Hillit. Ata në këtë moshë përshkonin qindra kilometra autostradë në timonin e makinës, pa ua dhënë njeri një dorë. Natyrisht, nuk gjeti asgjë tjetër të përbashkët midis tyre, përveç ngjyrës së bardhë të lëkurës që i karakterizon në përgjithësi europianët. Ekzistonte një hendek i pamatë që i ndante me njëra-tjetrën këto dy botë krejt të ndryshme, i cili vështirë se do të zvogëlohej ndonjëherë.

Atkohë andej pari u dha fatorinoja.

- Në Salcë, - i tha burri që vinte nga Amerika.

Fatorinoja ia ktheu kusurin pasagjerit të largët dhe e siguroi se në atë stacion do të arrinin për dhjetë minuta. Ai shkoi më tutje të mblidhte lekët që i takonin, mandej, në fund, si i mblodhi të gjitha hyri në kabinën e drejtimit. S’kishte kaluar shumë kohë vërtetë kur anija përsëri e ndryshoi kursin duke iu drejtuar bregut shkëmbor. Aty ishte Salca, vendlindja e dashur. Aty duhej të zbrisnin. Çeliku u ngjesh lehtë pas gurëve me një gërvimë të mbytur, ndërsa dy pasagjerët shqiptaro-amerikanë morën valigjet dhe dolën në breg nga ura e anijes, nën vështrimet kureshtare të atyre pak udhëtarëve. Vendin e tyre e zunë një grua e moshuar dhe një djalë nja katërmbëdhjetë vjeç, të cilët hipën në po atë stacion, pastaj anija mori kthesën dhe vazhdoi udhën e saj nën rrezatimin verbues diellor. Ndërsa dora-dorës, zhurma e saj dëgjohej gjithnjë e më larg, vendin e zotëroi përsëri ajo qetësia e zakonshme prej humbëtire.

Kur anija e vogël s’dukej më, Lirimi pa rreth e rrotull dhe dikur hetoi shtegun nga duhej të kalonin. Ai e kuptoi menjëherë këtë, sepse shteg as rrrugë tjetër s’kishte në tërë atë shkëmb kolosal, që ngrihej thikë përpjetë mbi kokat e tyre në një lartësi marramendëse.

- Po fshati, ku ásht, baca Stakë? - e pyeti Lirimi burrin e moshuar.

- Në fillim na duhet me i dalë n’krye ktij shtegu shkambor, mandej shohim, - ia ktheu Staka dhe i futi krahët njërës valixhe.

Lirimi mori në krahë valixhen që kishin sjellë me vete me ca peshqeshe të vogla për një kushëririn e tyre që jetonte ende në fshat dhe filloi të ngjitej në heshtje pas të atit. Asaj maloreje që një kalimtar tjetër i zonës do t’i dilte në krye për njëzet minuta, atyre iu desh ta ngjitnin për një orë të tërë dhe kur i dolën në krye e para tyre u shfaq befas një luginë tjetër, por pak më e butë, me pyje gështenje e dushku, ata e ndjenin veten mizorisht të kapitur. Lypën një vend të sheshtë ndanë udhës dhe si e gjetën, u ulën të merrnin frymë nën hijen e freskët të lisit. Djali ishte bërë tërë sy e veshë nga kurioziteti, ndërsa burrin po e torturonte gjithnjë e më shumë dëshira për të qarë. Teksa ngjiteshin, në çdo hap që hidhte i rikthehej në sy e kaluara e largët, vitet e rinisë, kur kishte shkelur me mijëra herë në këto vise dhe herë pas here psherëtinte thellë. Ndërsa tani që kishin mbërritur në majë, nga ku shfaqej një pamje e gjerë që ai e kishte shkelur pëllëmbë për pëllëmbë në rininë e vet, u ndje më i tronditur se kurrë ndonjëherë. Kishte njëzet e tetë vjet që këto lugina të mbështjella në atë tis të kaltër zhegu i shihte herë pas here në ëndërr atje në rrokaqiejt e kontinentit zhurmëmadh, duke pritur pikërisht këtë ditë që të shkrihej përsëri në amzën e tyre tragjike. Djali s’mund t’i kuptonte këto. Ai ishte përpirë thjeshtë nga një kureshtje turistike, ndaj Staka nuk e trazoi të riun me kujtimet e tij të zgjuara befas, aq vrullshëm nga ujërat e shkreta plot nostalgji të pleqërisë, ku notonin mbyturazi figurinat e papërsëritshme të asaj jete. Ai nxori nga paketa një cigare, e ndezi me duart që mezi i bindeshin dhe duke tymosur duhanin e fortë u ndje pak më i lehtësuar. Atëherë e ftoi të birin të niseshin përsëri në drejtim të fshatit, i cili ende s’dukej gjëkundi.

Ecën të heshtur mbi kurrizin e një vargu malor, duke i larguar nga shtegu me dorë dushqet që u binin fytyrës pa mëshirë. Ai shteg qe aq pak i rrahur, sa dukej se prej vitesh andej s’kishte kaluar gjë e gjallë. Babë e bir vazhdonin të çanin përpara me vështirësi, pa folur me njëri-tjetrin, plaku përpara, i biri i lindur në anën tjetër të botës vinte pas tij; zbritën nëpër një pyll gështenjash; kaluan një përrua me aha të lartë që e hijezonin gjithandej luginën ku ende dukeshin rrënimet e disa staneve të dikurshme, aty fill shfaqej një lëndinë e butë, aty përtej shfaqej një masiv shkëmbor përplot me dëllinja e frashër në lulëzim, pastaj prapë ca sheshe të vogla me bar e fier, e pak më tutje prapë kersha gurësh gëlqerorë. Dilemat e natyrës kishin lënë gjurmët e tyre të përjetëshme në këto anë.

Pas ndonja njëzet minutash, a gjysëm ore udhëtimi nëpër këto fole qeniesh enigmatike, ata iu afruan fshatit të strukur në breg të lumit, nën kurorat gjigante të arrave e gështenjave.

Ishte kohë dreke. Po afronte ora një dhe në fshat nuk dëgjohej asnjë zë njeriu, veç fëshfërimës së lehtë të gjetheve nga një puhizë që i trazonte si me gishtërinj. Ata kaluan nëpër një rrugë anës vijës së ujit, e cila vinte që nga lumi, atje ku kishte një lartësi pak më të madhe dhe kalonte përkre shtëpive të mbledhura grumbull në atë fushëtirë pyjore. Sipër rrugës ishte vija e ujit, - një ujë mjaft i rrëmbyer ndonëse i pakët në prurje, - poshtë vinte një gardh i punuar me hunj gështenjash, i cili i vinte qark në një largësi të madhe pronës së dikujt, ndërsa, gjithkund mbi krye u rrinin kurorat e mpleksura të gështenjave dhe arrave.

- Ky â fshati ynë, â? - pyeti djaloshi i tronditur, me sa duket nga vetmia e tij kryeneçe, që e kishte shukur ashtu buzë lumit, nën hijet vigane të atyre drurëve me degë të trasha plot myshk.

- Po, - tha burri. - Tani mbërritëm.

- Si po t’duket bacë, a ka ndryshue shumë?

- Paj, po i thonë njizet e tetë vjet, bre djalë! Njaq vjet, fotografi me pas kenë e mos me e pâ, t’duket se s’âsht mâ njajo kur ta tregojnë përsdyti.

Plaku kishte të drejtë. Që kur e kishte parë për herë të fundit këtë vend ai, kishte rrjedhur shumë ujë në detin e madh të kohës. Gjatë kësaj kohe atij banorit që qe lindur e mëkëmbur në breg të këtij lumi, nën degët e gështenjave e arrave të mëdha, çfarë s’i kishin parë sytë. Burgje, kampe e azile emigrantësh politikë; tela klonesh kufitare e toka të minuara, ku vdekja flokëpërgjakur të priste në çdo hap, pastaj; rrugë qytetesh të mëdha të ngarkuara tmerrësisht me njerëz e makina, ku nata e dita mezi dalloheshin nga njëra-tjetra; të pasur e të mjerë, paralitikë e të gjymtuar, emigrantë të varfër që vdisnin nën këmbë urash të ndyra e treteshin mes haleve të vrimës së madhe njerëzore si lëkurë portokalli, pastaj; detëra të zulmshme e të qeta; zogj e shpendë të panumërt në ujë e në stere; elefantë që përshëndesnin nga larg me feçkën e tyre trenat ekspres që lëviznin me shpejtësi skëterre diku nëpër arteriet e planetit të madh; aksidente; atentate e atentatorë; përdhunime e hermafroditë të pështirë; kështjella mesjetare e rrokaqiej marramendës që rrëzëllinin nën qiellin e fundit të botës, përjetësisht indeferentë ndaj mizërisë së panumërt shumëkombëshe që gëlonte aty pari; priftërinj, sheikë, politikanë, pijanecë e prostituta që dridheshin gjysëmlakuriq nën yjet e akullt të mbrëmjes diku në një lagje të gërbulur nga mjerimi. Kurse tani, pas një udhëtimi kaq të gjatë nëpër humbëtirën e madhe e të zhurmshme të botës, qe kthyer prapë në humbëtirën gjithmonë të dashur që quhej vendlindje, bash si ai salmoni, i cili pasi e lë rrjedhën e lumit ku është lindur dhe kalon vite të tëra në det të hapur, në fund të jetës përshkon qindra milje hapësira ujore të rrezikshme dhe kthehet përsëri pikërisht aty ku e nisi dikur udhëtimin.

Me këto mendime në kokë ai iu afrua shtëpisë së kushëririt, e cila ishte një kullë dykatëshe prej guri të bardhë, e mbuluar përsipër me dërrasë bredhi që vendasit e quanin baskí. Aty udhëtarët ndaluan të dy dhe pa e shmangur rrugën ende, hetuan në fillim me kujdes, palé, a ishin aty ku duhej. Plaku vërejti vendin përreth dhe njohu sakaq pemët e vjetra, qershinë me trungun e lartë mu si një vigan dimërak në oborr të kullës, të cilën s’e kishte asnjë shtëpi tjetër anembanë atij fshati, pastaj i bëri me shenjë djalit që ta ndiqte.

Lanë vijën e ujit dhe hapën derën e drunjtë të avllisë, edhe kjo e rrethuar e tëra me dru gështenje, zbritën një palë shkallë guri të bardhë ngadalë e duke hapur sytë mos u turrej ndonjë qen stani e i bënte fërtele. Në fakt meraku i tyre s’kishte qenë pa vend. Një qen i zi vërtetë i pikasi dhe u skërmit me egërsi atje te steli i vet ndanë oborrit, por për fat, kishte qenë i lidhur me vargoj të trashë, kështuqë vizitorët shpëtuan për bukuri. Të lehurat shurdhuese të qenit, nga ana tjetër ngacmuan kureshtjen e tre fëmijëve të vegjël që po luanin. Ata u afruan të shihnin ç’po ndodhte, por kur panë të panjohurit me ato çanta e veshje tejet luksoze, mbetën pagojë.

Burri u bëri me shenjë që të afroheshin.

Dy vajza të vogla, njëra nja dhjetë vjeçe e tjetra tetë e, po aq mund të ishte edhe ai vogëlushi i cili ngjasonte nga bazreti çuditërisht shumë me djalin e tij Lirimin, - u afruan me ndrojtje dhe ndenjën gjithë turp përpara këtyre udhëtarëve të largët, që mesadukej kishin ngatërruar rrugën dhe kishin ardhur aty për të pyetur.

- Të kujt jeni ju, o fëmijë? - i pyeti burri.

Vajza e madhe tha se ajo bashkë me të motrën ishin të Hil Delisë, kurse ai djali qe i Binak Delisë, axhës së tyre.

- Po Deli Sokoli, a âsht gjallë? - i pyeti plaku dhe ndjeu t’i dridhej buza nga një shqetësim i beftë që e kishte burimin kushedi se ku.

- Gjallë âsht, - gjegjën fëmijët.

Plaku i afroi pranë vetes dhe i përqafoi me radhë që të tre, mandej e yshti atë djalthin e vogël të shkonte e ta lajmëronte plakun, duke i thënë se ka ardhë Stakë Uka me t’pâ megjithë djalë, po del e priti n’kërvek t’kullës, si âsht zakoni.

Fëmijët kur dëgjuan emrin e njohur, hovën përpjetë nga gëzimi dhe rendën në shtëpi me një frymë. Vetëm ajo vajza më e madhe qëndroi me ta dhe i shoqëroi nëpër oborrin e gjatë; një qenie e hajthme, me një pamje ëngjëllore, por që veshja e papërcaktuar që mbante dhe kushedi ç’tjetër ia jepnin ca nuanca egrashe, të papajtueshme me natyrën e saj prej fëmije. Në atë oborr, pak më tej kishin qenë edhe nja dy fëmijë të tjerë akoma më të vegjël, gjysëm lakuriq, të cilët as që denjuan t’iu afrohen të porsaardhurve që ishin të huaj.

Lirimi, ndërkaq, tërë kureshtje shikonte kullën e lartë, ndërtuar me gurë të bardhë të latuar me mjeshtëri, dritaret e vogla në formë kubeje përsipër, frëngjitë enigmatike në ca cepa të murit që shikonin ftohtë andej nga gryka e lumit, degët e qershisë së madhe që plekseshin atje lart mbi çati. Gjithçka këtu kishte një hije të rëndë. Në anën e poshtme të kullës qe oborri i madh, poshtë tij vinin hardhi të panumërta të nderura mbi kreva të thata gështenjash e lisash, ndërsa akoma më tej, në një pjerrtësi të butë dukeshin të mbjellat me misër e kopshtet e perimeve.

Në kërvekun e kullës atëkohë u dha një burrë i moshuar me flokë të bardha borë e me qeleshe të bardhë në kokë. Mbahej me shkop. Burrat u panë sy më sy dhe për një hop asnjëri s’e çeli gojën. Deli Sokoli u kaloi përsipër qepallave të tij gishtërinjtë e dorës dhe psherëtiu atje në shkallën e gurtë, ku i kishte ngrysur të tetëdhjetat.

- Po a e gjete prapë rrugën, o Stakë Uka, me dredhë n’kto troje?

- Paj, mor vlla, rrugën besa nu’ e kam pasë harrue.

- Hej, ju mirë se u pruni Zoti e kjo ditë e sodit! - uroi plaku Deli  Sokoli dhe zbriti shkallët e gurta një e nga një, duke u mbajtur te shkopi dhe tek anësorja e drunjtë. Me t’u gjendur pranë, burrat ranë në krahët e njëri-tjetrit dhe ndenjën një valë herë ashtu pa folur, pastaj u ndanë, e panë shoqi-shoqin pak çaste sikur donin të siguroheshin se vërtetë s’po i gënjenin sytë dhe parpë ranë në krahët e tyre, kësaj radhe duke u ngashëryer në heshtje.

- Ky âsht Lirimi, djali im i mërgimit, - ia prezantoi Staka të birin.

Plaku i zgjati dorën të riut azgan, ndonëse me një çehre të zbehtë në fytyrë më shumë se sa duhej. E rroku me dashuri edhe atë në krahët e tij të mëdhenj si degë gështenje, pastaj mbeti pa fjalë para të dyve, duke vështruar sa njërin-tjetrin, i befasuar për vdekje.

Një rreze dielli depërtonte që lart nëpër kurorën e dendur të qershisë që kishte nisur të kuqëlohej si pesëdhjetë vjet të tjera me radhë në këtë muaj dhe thinjat e plakut kur e kur bëheshin të argjendta, sa herë puhiza e lehtë i luante ngadalë degëzat e njoma të atij druri të moçëm.

- Po a erdhe imé,  o Stakë Uka?

- Erdha, o Deli mâ n’fund. Lavdi t’madhit Zot qi e paska pasë shkrue me u pa prapë un’ e ti në të gjallë!

- Përzè, lavdi i kjoftë gjithmonë e jetë, e mirë se u pruni kjo ditë e madhe! - uroi plaku nga fundi i zemrës dhe iu priu kushërinjëve të tij të sapoardhur nëpër shkallë, ku dolën për t’i pritur edhe dy nuset e dy djemëve të tij.

Plaku ua prezantoi grave njerëzit e lisit të asaj kulle të vjetër dhe ato bënë ç’ishte e mundur për ta fshehur befasimin e madh që ua trazoi jetën e tyre të qetë prej shtëpiakesh fshati. Stakë Uka hyri në korridor dhe shtëpia iu duk më e vogël se kurrë më parë në vitet e largët.

- A e mban mend odën e miqve, hej Stakë? - e provokoi plaku.

Staka tundi kokën me hidhërim.

- Besa shpesh herë e kam pa n’andërr nër kto vjet, mor vlla.

Ai shtyu derën e krahut të majtë në korridorin e shtruar me dërrasë lisi të lëmuar dhe hyri brenda me sytë si re vjeshte.

Dhoma ishte e madhe. Përballë derës, njëlloj sikur kohë më përpara, ishte ende oxhaku me caranin e nxirë, në të dy anët e oxhakut ishin dy dritsore të vogla dhe pranë secilës dritsore që ishte e mbuluar me perde të qëndisura me dorë, kishte nga një minder të punuar vetë, prapa të cilit kishte përsëri dhe një dritsore tjetër, edhe ajo e mbuluar me perde të bardhë e të qëndisur.

Vajza dhjetëvjeçare rendi para tyre si një sorkadhe e vogël, largoi perdet dhe hapi kanatet që brenda të kishte më shumë ajër e dritë. Pas kësaj, sakaq prej dritësoreve të ballit të oxhakut në dhomë depërtuan rrezet, siç kishin bërë edhe dhjetra vite të tjera, që nga koha kur kullës i qenë hedhur trarët dhe çatia. Staka krejt i tronditur nga kujtimet mizore të gjithë asaj jete që kishte ikur, shkoi dhe u ul në atë minderin e krahut të djathtë, sipas zakonit, kurse plaku Deli Sokoli mori një karrige në cep të dhomës, pranë televizorit “Lura” dhe erdhi e i qëndroi përballë. Ai nxori pa fjalë kutinë e tij të duhanit dhe ia zgjati. Staka e këqyri gjatë. Ishte po ajo kuti me duhan e po ajo dorë burri që e nderonte, si përpara njëzetë e tetë vjetëve dhe zemra i trokiti fort, duke menduar se e shkuara po rijetohej përsëri, veç tani nën zhgunin e rëndë të një pleqërie të padëshiruar e pas gjithë atyre përvojave të dhimbshme, që ia kishin zbehur pak nga pak lezetin jetës.

E mori i emocionuar atë kuti nga dora e kushëririt, e rrotulloi nga të gjitha anët duke e këqyrur e duke e lëmuar me gishtërinj para se ta hapte, mandej, me duart që mezi i bindeshin, e hapi dhe drodhi një cigare nga duhani i kuq erëmirë. Si ia ktheu kutinë të zotit që e kishte, edhe ai mbështolli një cigare, e ndezi dhe ia filluan të dy ngadalë-ngadalë t’i zgjojnë nga gjumi vitet e dergjura në pluhnajën e kujtesës, gjersa njëra nga gratë e reja solli tabakanë me gotat e rakisë e filxhanët e kafesë, sipas traditës për të porsaardhurit.

Burrat flisnin shtruar, secili tregonte ndodhitë e veta të jetës, duke u orvatur të mbushnin me informacion gjithë atë boshllëk të madh që koha dhe largësia e gjatë kishin hapur midis tyre. I sapoardhuri pyeste për njerëz të para njëzet e tetë vjetëve, shumica prej të cilëve tashmë s’rronin më dhe njerëzia i kishte harruar. Ai tjetri përgjigjej e tregonte, ndërsa më rrallë bënte ndonjë pyetje. Fundja, ç’të pyeste? Rruga që kishte përshkuar ai kushëriri i tij, kishte qenë aq e gjatë dhe me aq të befta, sa atij s’do t’i mjaftonte koha që i kish mbetur ende për të jetuar që ta mësonte.

Mbasi drekuan, duke u shtruar të gjithë rreth sofrës, si vite më parë, Staka me të birin të shoqëruar gjithnjë nga i zoti i shtëpisë, dolën në oborr dhe që të tre morën rrugën me nge nëpër vreshtën e harlisur, që shtrihej përgjatë mezhdës së një are, me qëllim për t’u dëfryer pak dhe që mysafirët të çmalleshin me amsimin përtëritës të vendlindjes. Mbasditja ishte kthyer dhe dielli e kishte formësuar trajektoren për në perëndim, diku atje prapa majës së lartë të malit, ku vende-vende, nëpër hone e gryka kishte rënë një tis i lëbyrtë blu e si i errët.

Asnjë fletë nuk lëvizte, por prapë se nga vinte një aromë prej lulesh frashëri dhe, misterioze si çdo gjë e këtushme, përhapej madhërisht nëpër eterin e freskuar të fund’ditës alpine.

- Njizet e tet vjet â dalë dushku e njizet e tetë vjet â ra, qysh kur ti Stakë s’e ke shkelë mâ kët dhé, - foli përhumbur plaku, mandej në njëfarë vendi ndaloi hapin.

Qëndroi drejt në këmbë duke e parë tjetrin, sikur të kishte frikë se ky do t’i zhdukej menjëherë nga sytë. Edhe Staka bashkë me të birin qëndruan bash aty dhe që të tre heshtën me një solemnitet të thellë. Mes asaj heshtjeje prej pylli e humbëtire, ku pulsi i jetës mezi shquhej, megjithëse rrihte fuqishëm, Stakës i tërhoqi vëmendjen një zhurmë e lehtë uji që rridhte diku afër. E njohu menjëherë; ishte lumi. Ai u kthye dhe pa andej përposh disa shkurreve e disa stomnave, ujin e kthjellët që rridhte si një mallëngjim nëpër zallin e bardhë. E përcolli me sy atë ujë nëpër rrugën e tij të lashtë sa bota dhe mendoi se vetëm mbas disa orësh ai ujë do të mblidhej diku atje përposh grykave me atë ujin e madh të Drinit, e më pas do të vazhdonte udhën drejt detit, duke e humbur privilegjin e të qenit i qelibartë si në mal, atje mes mijëra e miljarda dallgëve panumërim, i turbulluar, i kripëzuar, përjetësisht udhëtar nëpër humbëtirat e jetës e të vdekjes.

12 shtator -  8 dhjetor 2003