Ajo ishte krejt ndryshe në çdo aspekt. Nuk shpaloste asnjë projekt politik, asnjë mesazh inkurajues për të ardhmen e vendit, asnjë elozhe për asnjë, asnjë lajm, asnjë thashethem, asnjë mllef, asnjë fyerje, asnjë kërcënim, ishte thjeshtë ndryshe edhe pse ishte pagëzuar si E për7shme. Në fakt, në paradoks dhe oksimoron të plotë me të gjitha, ajo nuk përshtatej me asnjë.
Në fillim të viteve “90, respektivisht në vitin 1992, në
atë stinë të dekadës kur rrugët e qyteteve shqiptare filluan të boshatiseshin
nga amballazhet e cigareve Arda që
zëvendësoheshin me amballazhet e cigareve Cooper
dhe pas pak do iu shtoheshin me bujari edhe amballazhet e çokollateve Hilal; kur anijet trembeshin të
afroheshin në molin e Durrësit e të Vlorës dhe trenat shkataraqë vejevinin nën
breshërin e gurëve nëpër hekurudhat shqiptare; kur pantallonat blue jeans dhe modeli i flokëve
bishtpëllumb rrekeshin të shkërbenin si diferencim social në mesin e rinisë
shqiptare të asaj kohe në sensin e një statusi supermacie të padiskutueshme;
kur partitë e reja politike po lindnin njëra pas tjetrës bashkë me gazetat
përkatëse, fenomen pjellorie që s’ka reshtur ende edhe sot pas 24 vjetësh,
shfaqet në katër numra gazeta më e çuditshme që kishte parë ndonjëherë publiku
shqiptar, - gazeta E për7shme.
Shumë kush dhe midis tyre edhe unë, aso kohe u befasuan
nga prania e saj krejt ndryshe në mesin e gazetave të tjera të shtypit të asaj
kohe.
Ajo ishte krejt ndryshe në çdo aspekt. Nuk shpaloste
asnjë projekt politik, asnjë mesazh inkurajues për të ardhmen e vendit, asnjë
elozhe për asnjë, asnjë lajm, asnjë thashethem, asnjë mllef, asnjë fyerje,
asnjë kërcënim, ishte thjeshtë ndryshe edhe pse ishte pagëzuar si E për7shme. Në fakt, në paradoks dhe
oksimoron të plotë me të gjitha, ajo nuk përshtatej me asnjë. Kjo ka qenë e
para gazetë pluraliste letrare e post diktaturës që iu bënte karshillëk
gazetave e revistave letrare serioze si Drita
dhe Nëntori, për të cilën tashmë pak
kush kujtohet dhe pak kush e mban mend, por jo ne, brezi jonë që afër dhe larg,
kudo në trojet shqiptare që i ndjenim me të njëjtën gjatësi vale ngarkesat
emocionale të kohës dhe ishim mbledhur rreth letërsisë si elektronet e të
njëjtit atom.
Ajo ishte ndryshe sepse eksperimentonte krejt natyrshëm
për herë të parë në letërsinë shqipe avanguardën e niveleve europiane. Elementë
të avanguardës i gjejmë edhe më të hershme në letërsinë tonë që me De Radën,
Mitrush Kutelin, në veçanti me Migjenin, i cili është i pangjashëm me asnjë
etj., por në fakt thyerja e plotë avanguardiste u shfaq më e plotë për herë të
parë vetëm tek kjo gazetë.
Në maj të vitit 2004 në Universitetin e Tiranës
Departamenti i Letërsisë organizoi një seminar shkencor me temën: “Fenomeni i
avanguardës në letërsinë shqiptare”, ku shumë studiues shpalosën pikëpamjet e
tyre mbi fenomenin e avanguardës dhe shfaqjen e saj në letërsinë tonë. Unë nuk
kam qenë në atë seminar, por punimet e atij seminari i kam lexuar në
përmbledhjen që doli më vonë. Duke ndjekur me radhë studimet e publikuara vë re
se autorët më të shumtë e kalojnë përciptazi “92-shin dhe vitet që pasuan më
pas dhe rreken ta zbulojnë avanguardën atje ku është më pak, madje ku mund të
mos merret shkencërisht si e tillë. Autorët që e kishin themeluar, grupoheshin
asokohe tek kjo gazetë, apo në largësi, pavarësisht pjesëmarrjes, e ndjenin
veten tek ky grupim, atëherë ishin 16 deri 22 vjeçarë, ndërsa tani edhe më i
riu prej tyre i ka kaluar të dyzet vjetët. Disa shkruajnë ende dhe kanë krijuar
një profil të qartë publik si njerëz të letrave, disa të tjerë kanë reshtur që
atëherë së shkruari dhe nuk ndjehen më, disa botuan vetëm një apo dy libra më
vonë, disa s’botuan dot asnjë libër, ndonjëri prej tyre, siç është rasti i Ilir
Belliut, fatkeqësisht nuk jeton më. Mund të përmend ndër këta të rinj që
botonin aso kohe tek E për7shme:
Ervin Hatibin, Agron Tufën, Mark Markun, Virion Graçin, Dritan Xhelon, Ilir
Belliun, Rudi Erebarën, Rudian Zekthin, Ilirjana Stringën, Eneida Topin,
Lindita Aliun etj. Nga këta, të mbijetuarit më të sukseshëm të kësaj letërsie
janë Agroni, Virioni dhe Ervini. Por në rrethana të tjera në kontekstin e kësaj
letërsie, me frymë dhe fizionomi letrare specifike dhe solide, pavarësisht jo
përfshirjes në këtë rreth letrar, ishin edhe Arjan Leka, Gentian Çoçoli, Luljeta
Lleshanaku, Parid Teferiçi, Olimbi Velaj, Luljeta Dano dhe ca më vonë edhe Granit
Zela, Flurans Ilia, Ermir Nika dhe vetë autori i këtyre radhëve. Në fakt ajo që shpërfaq E për7shme në gjithë këtë panoramë letrare të viteve “90, është
shumë specifike dhe unë ua kam zili atyre që përmenda më lart dhe që patën
fatin ta lënë aq shkujdesur gjurmën e tyre rinore (të papërsëritshme) në këtë
gazetë. Ata botuan vetëm katër numra të gazetës së tyre dhe i shpërndanë bashkë
me shtypin politik të kohës në gjithë Shqipërinë e vitit 1992, thyen tabunë,
bënë shaka me gjithçka, sollën në letërsi zhargonin e gjeneratës së cigareve Arda që ishte në perëndim e sipër dhe
zhargonin e atij brezi rinor që po e përjetonte plot shpresë dhe entuziazëm
lirinë, madje botuan edhe një antologji krejt provokuese të përbashkët të
titulluar: “O moj Shqypni dhe poema të tjera”, më pas për ca kohë heshtën për
t’u shfaqur tashmë vetëm, ose të grupuar tek gazeta “Fjala”, e themeluar dhe e drejtuar nga Agron Tufa, i cili ishte
njëri nga përfaqësuesit kryesorë të këtij brezi, gazetë e cila u botua nga
fillimi i viteve “00 e deri nga fundi i vitit 2005 si gazetë dhe nga viti 2006 deri
në vitin 2007 si revistë periodike. Më pas heshti edhe ajo.
Kjo është panorama më e paekspozuar e letërsisë sonë,
madje do të thosha edhe më e paekspozuar sesa letërsia e bejtexhinjëve të shek.
XVII, e paekspozuar sepse ende nuk është parë në tërësi në një këndvështrim
historiko-letrar specifik nga studiuesit e katedrave tona universitare, të
cilët ende përpiqen ta gjejnë avanguardën, apo erotizmin, në letërsinë tonë të
Rilindjes me të cilën kanë një jetë që merren dhe s’ia kanë dalë mbanë ende;
është e paekspozuar sepse është mbytur në oqeanin e madh të mediokritetit dhe
trivialitetit të pafund që i karakterizon botimet e pafundme shqiptare të kësaj
periudhe, ku protagonistë janë të gjithë, që shkruajnë për të gjithë dhe
lexuesi i ka braktisur tashmë pothuaj që të gjithë. Ndoshta për këtë gazetë dhe
për këtë letërsi do të flitet më hollësisht më vonë, ndoshta asnjëherë, por
kurrë nuk duhet të harrojmë që ka ekzistuar.
*Kumtesë e mbajtur në Bibliotekën e Beratit, më 22 prill 2016, me rastin e
përurimit të romanit “Stina e hijeve” të Virion Graçit.
No comments:
Post a Comment