Arti si formë rezistence dhe kaosi biblik “Në studion time hermetike”

 (Mbi librin poetik "Në studion time hermetike" të Granit Zelës)

1.

Sadoqë shpesh herë artistët e mohojnë, përmes artit të gjithë dëshirojnë të përcjellin kumte të shumëfishta tek publiku artdashës. Pjesa më e madhe e krijuesve më së shumti shprehen se sipas tyre, ndërsa realizojnë materien artistike, nuk mendojnë ndërkohë për destinimin e kësaj materie dhe efektin që do krijojë ajo më tej. Përsa i përket pikëpamjeve të mia, kam filluar të prirem në do gjykime të një natyre paksa më kundërshtuese lidhur me këtë. Më rezulton se një ndër kumtet që dëshiron të përcjellë artisti tek publiku i tij artdashës është dhe synimi për ta vetëdijësuar artdashësin për të mbajtur qëndrim kritik ndaj së keqes dhe anomalive që e shëmtojnë çdo qelizë të jetës intime apo sociale të sociumit.

“Arti përbën një formë kundërshtimi ndaj realitetit jo të përkryer e njëkohësisht është edhe një përpjekje për të krijuar një variant më të mirë të tij.” - thotë Josif Brodskij në esenë “Poezia si formë e rezistencës ndaj realitetit”, botuar si parathënie e vëllimit me poezi të zgjedhura të Tomas Venclovës në vitin 1989. “Arti autentik është gjithmonë demokratik pikërisht për arsye se nuk ekziston ndonjë emërues më i përgjithshëm - në shoqëri dhe në histori - sesa ndjesia e mungesës së përsosmërisë në botë, kërkimi i një varianti më të mirë.” (Tomas Venclova; Dialog në dimër, Aleph 2005, fq. 11) Për Brodskin arti nuk duhet të jetë vetëm dekorativ, përkundrazi lypset të ndërhyjë dhe të luaj një funksion evokues dhe ndoshta “kompensues” pikërisht në peisazhin e trishtueshëm të mungesave që krijojnë anomalitë.

Fatmirësisht shekulli XX ka njohur larminë më të madhe të kultivimit të formave shprehëse përmes poezisë, që nga ato më folkloriket dhe deri tek hermetizmi. Pavarësisht cilësisë së imazhit dhe fuqisë shprehëse të gjuhës, të gjitha në thelb vishen që në gjenezë me kostumin e eltave përkatëse tek të cilat do të kërkojnë solidaritetin. Sipas këtij gjykimi, padyshim një ndër kumtet e aktit të krijimit është raporti i pritshëm me mjedisin jashtë unit përjetues dhe përjetësues të situatës. Ky kumt përbën sythin e synimeve, të cilat mandej përcaktojnë në proporcion të drejtë me përvojën dhe zotësinë e të bërit art, vetë natyrën diskursive dhe kreative të artit në raport me vetë realitetin.

Si i tillë pra arti lypset të përsoset në kahjen e risive të komunikimit të kumteve dhe jo të priret drejt mbylljes në dekoracionin e kufizuar të materies formësuese. Mbyllja vetëm në dekor e nxjerr artin nga skema e komunikimit. Fuqia e artit nuk shteron asnjëherë, as mënyrat për ta formësuar atë nuk mbarojnë kurrë. Gjithmonë do të ketë një formë të re për ta shprehur “rezistencën” tonë ndaj realitetit, siç thotë Brodskij, gjithmonë do të ketë një mundësi më optimale për të kundërshtuar përmes artit shëmtinë solide të realitetit tonë të përditshëm.

2.

Përherë vazhdojnë të jepen pafundësisht teori mbi mënyrat dhe masën e perceptimit të tekstit nga receptuesi, por duket se ajo që qëndron mbi të gjitha teoritë, mbetet gjithmonë fakti që vepra letrare më tepër sesa objekt teorik është më së shumti objekt përjetimi subjektiv. Si e tillë, vepra letrare, kur arrin dhe e përshkon kanalin e komunikimit deri tek receptuesi, gjithmonë do të ketë mundësi të reja interpretimi, sipas këndvështrimeve dhe mënyrës e masës së përjetimit nga ana e receptuesit. Në fund, në bazë të informacionit që merr nga vepra, receptuesi mbush repertorin e tij dhe bën pastaj diferencën midis asaj që dinte më parë dhe të asaj që posedon tashmë të arkivuar në kujtesë nga informacioni tematik dhe estetik i tekstit të lexuar. Këtu zë fill dhe vlerësimi i mëtejshëm, përcaktimi i natyrës së tekstit dhe i hallkave të tjera përbërëse të tij. Tek ne, në letërsinë e para viteve “90, më konkretisht në periudhën e realizmit socialist, teksti ka qenë objekt analize për realizimin e skemave standarde dhe boshtit ideologjik. Këto aspekte vlerësuese duket se përbënin interesimin kryesor për kritikën letrare. Pas viteve “90 gjakohet zbatimi i parimeve të shkollave të ndryshme teorike për analizën e tekstit, gjithmonë në të mirën e shterimit të mundësive për interpretimin, por tashmë pak vepra kanë fatin të bëhen objekt studimi dhe interpretimi. Përveç kësaj, kritika letrare sot vuan dhe nga “apostujt e rremë”, të cilët paraqesin kudo dhe papushim “apokrifet” e tyre si studime kritike. Pa llogaritur ende dhe ndikimet e marrëdhënieve sociale midis autorëve, të cilat shpeshherë bëhen orientuese për zgjedhjen e objektit studimor. Të paktën, mua personalisht më ka rënë gjatë këtyre dhjetë viteve të fundit të merrem me vepra autorësh që nga më të panjohurit, pak të njohurit e deri tek nobelistë si Coetzee, herë spontanisht e herë të tjera i sugjeruar, herë i bindur nga vlera artistike e veprës, dhe herë të tjera duke u nisur thjeshtë nga aspirata utilitare e autorit, vetëm me qëllimin e mirë të evidentimit të asaj çka është pozitive, por pa rënë asnjëherë në këtë kurth të ndërlikuar social ku primare bëhen marrëdhëniet autoriale.

3.

Një ndër librat që më ka nxitur ta vështroj në dritën e kësaj lloj pikëpamjeje, pra duke u nisur thjeshtë nga shtysa e kumteve tekstore, është dhe vëllimi me poezi i Granit Zelës “Në studion time hermetike”, botuar nga enti botues “Aleph” në vitin 2003. Ky vëllim me poezi vjen i dyti për lexuesin e Zelës, pas librit të mëparshëm, po me poezi, me titull “Apokalips”, i botuar në vitin 2001.

“Në studion time hermetike” është një libër me pak faqe, vetëm 64 fletë dhe si për shumë libra të tjerë të autorëve të rinj që filluan të prezantohen aty nga fundi i viteve “90-të dhe në kapërcyell të viteve “00, për këtë libër pak është folur. Libri i Granitit vërteton edhe një herë atë faktin e njohur, por që pak krijues e pranojnë, se letërsia dhe librat përmes të cilëve përcillet ajo, nuk maten nga volumi dhe numri i faqeve, por nga brendia, risia dhe materia estetike e veçantë që i karakterizon. Në të 43 poezitë që sjell libri kemi 43 shenja diakritike specifike, të cilat dëshmojnë mbi mënyrën se si e lexon autori realitetin amorf që evoluon në mjegulli jashtë dhe në angushti brenda unit poetik. Ky realitet materializohet në gjuhë përmes kadencash të kujdesshme, apo thjesht ritmikash të brendshme, pa eufori, kakofoni dhe impulse patetike. Pa dyshim, ky është një aspekt modernist në poezinë e Zelës. Aspekt tjetër moderniteti është ironia dhe sigurisht edhe sinkretizimi i modeleve krijuese të disa autorëve të kohës së kaluar me ata bashkëkohorë në një stil të vetëm autentik, pa rënë në epigonizëm.

Pavarsisht se Granit Zela është njohës i shkëlqyer i gjuhës angleze dhe përkthyes i zoti i autorëve që shkruajnë në këtë gjuhë, duket se zbaton një proteksion të disiplinuar ndaj asaj çka është “mall vendas” dhe “ i huaj”, jo në kuptimin e injorimit apo margjinalizimit të asaj çka vjen nga jashtë, por sipas pikëpamjes sime, thjeshtë në kuptimin e evokimit, rivlerësimit dhe rritjes së kulturës letrare duke ajgëtuar trajtat e genit kulturor në diakroni dhe në sinkroni me specifikat tipike brenda etnisë. Kjo materie besoj nuk është spontane dhe e paqëllimtë, përkundrazi është një prirje e gjykuar dhe e formësuar me ndërgjegje dhe inteligjencë të kulluar poetike.

Zela nuk është poeti i paqëllimtë, as poeti që kërkon të mësojë botën, përkundër ai është poeti që evokon dhe estetizon dukuritë sociale, realitetin ku përplaset qenia aktuale dhe historike, tokësore dhe biblike brenda rrezeve të ngushta të një rrethi të mbyllur, me fatin e paracaktuar që në gjenezë.

Ajo që evokohet në vargjet e librit “Në studion time hermetike” është një domesticum bellum (lat. luftë e brendëshme) e unit që jashtësohet nga përbrendësia me një zë të butë e të përvajshëm prej pezmit të përçudinimit të individit dhe atdheut, individit dhe botës ku gjallon ai. Zela duket është nga poetët e paktë të brezit të ri që i përulet ende me nderim parimit nos patria genuit et educavit (lat. atdheu na fali jetën dhe na edukoi).

Ndër poezitë më mbresëlënëse të librit dhe që e shpërfaqin pezmin e përçudnimit të individit dhe të atdheut janë poezitë me referenca biblike si “Babilonia” (fq. 14-15), “Betlehem” (fq. 18-19), “Do të kryqëzojnë prapë, mos u ngjall o Krisht” (fq. 28), “Nata para njeriut” (fq. 44). Edhe në aspektin stilistik këto poezi paraqesin një larmi ornamentesh estetike që përfaqësojnë një gamë të gjerë figuracioni letrar në strukturë, formë dhe kumt. Në këto poezi bie në sy moskuptimi dhe kaosi njerëzor që priret drejt instiktit për të konsumuar apo përdhosur gjithçka deri tek vlerat që rigjenerojnë botën tonë shpirtërore dhe mobilizojnë forcat e brendshme për të përballuar trillet e fatit. Poezia “Babilonia” fillon me një pasthirrmë lutëse drejtuar Zotit, vazhdon me përsëritjet e leksemës “gjithësi” në dy kontekste të ndryshme dhe me sinonimet “rrëmujë” e “katrahurë”, për të shkuar më tej tek antonomazia - “judët”, përgjithësuese për tradhëtarët e Njeriut, Zotit dhe Atdheut, më pas vijnë në aliteracione në vargun e katërt “të pabesët të pafetë dhe të paudhët”, dhe dy vargjet e fundit zënë fill me “Ajme” dhe “Ave”, të cilat mund të themi se përbëjnë në këtë poezi deri në njëfarë mase një gjysëm epifore ngase përsëriten në të njëjtin pozicion zanafillor dhe fundor edhe në dy strofat e tjera pasuese.

Në këtë poezi, si rrallë në letërsinë shqipe, është stilizuar me denduri dhe me mjaft finesë edhe shprehja paranomaziane si në vargjet “kohën e bjerrin e tjerrin terrin”, “Zot s’ka kush me del zot”, “jam i përgjuar, por jo i përgjunjur, ... jam i munduar por jo i mundur”, “rrëfe për Golgotën dhe shfre mbi botën”, “faltoret e kësaj republike janë shtëpi publike”, “përmbys e përmbyt, përul e përkul”, të cilat përveçse janë paranomazi, nganjëherë shkojnë në kufinjtë e paradoksit dhe të oksimoronit duke e mahnitur lexuesin njëtrajtshëm me kumtin edhe me efektet e tjera të estetizimit stilistik.

Kjo është “Babilonia” e rrëmujshme dhe e pasur në larminë e saj; me kopshtet vezulluese dhe me krimin çnjerëzor, univers poetik dhe klithëm sociale therëse, lutje drejtuar Zotit të njerëzve dhe njerëzve të Zotit.

Tek poezia “Do të kryqëzojnë prapë, mos u ngjall o Krisht”, që në titull Zela stilizon me një figurë tjetër befasuese dhe të rrallë në letërsinë tonë, - asteizmin. Poezia është e gjitha asteike, me një tis shakaje te dhemshur për fatin pa fat dhe (vetë)flijimin pa lavdi dhe dobi të njeriut të përkorë që priret nga morali dhe drejtësia në një realitet të zymtë antihuman. Si një veçori tjetër, pothuajse shumë e rrallë për letërsinë shqipe të re, vjen përmes poezisë së Zelës edhe nga stilizimi i vargjeve në stikamite dialoguese midis “unit” dhe “tjetrit” si ato në fletët me numrat 27 dhe 34, të cilat shpërfaqin ndjesi lirike, idilike dhe intime me fjalë të shpejta të formuluara në trajtë të kodifikuar sipas natyrës së dialogut ku trajtohen raporte njerëzore intime.

Poezia e Zelës është përnjëmend mbreslënëse, sinkretizuese veçorish tipike të traditës poetike shqiptare, krejtësisht e veçantë dhe unike në stil. Ajo përfshin në materien e saj një amalgamë realitetesh jetike, filozofike, psikologjike dhe sociale, të cilat hyjnë në letërsi si përvoja dhe reflektime të unit mbi kohën, njerëzit dhe ngjarjet që e bashkëshoqërojnë ekzistencën në udhëtimin e vështirë të jetës. Vargu i kësaj poezie vjen i matur dhe i stilizuar me finesë. Kodifikimi gjuhësor i vargut vjen dialogues e po aq dhe ikonik njëherësh, duke evokuar mesazhin e argumentuar logjik njëherësh me mesazhin ambig dhe simbolik me një polifoni kumtesh të cilat në fund të fundit i takon receptuesit t’i rindërtojë sipas përvojës leximore, shkallës së inteligjencës dhe imagjinatës së vet.

Nga Petrit Nika