Në proces

Postmodernizmi dhe post-postmodernizmi në letërsi*

Nga Petrit Nika

 Kochanevich Dimitry   

Postmodernizmi është një term i përdorur gjatë gjithë gjysmës së dytë të shek. XX, dhe përfshin një mori fushash të jetës kulturore në qytetërimin e vendeve me ritmet më të larta të zhvillimit kapitalist. Ky term shpërfaqet kryesisht në fusha të tilla si: letërsia (proza dhe poezia), në teoritë letrare dhe kritike, në filozofi, në arkitekturë, në artet figurative, në muzikë, etj. Që në zanafillë, postmodernizmi erdhi si pasojë e krizës sociale të krijuar nga zhvillimet e shpejta të industrive moderne, gjë të cilën në fakt e identifikuan edhe “izma” të tjerë të rrymave të mendimit. Që në vitet “20, poeti imazhinist rus Sergei Esenin, pas vizitës së tij në Amerikë, sapo u kthye në Rusi pati botuar një ese ku shprehte mospranimin e ndaj tij industrializimit, duke e quajtur Amerikën “gjiganti i madh i hekurt”. Enciklopedia Italiane e përcakton shfaqjen për herë të parë të termit “postmodernizëm” në esenë e spanjollit Federico de Onis, në “Antologjia e poezisë spanjolle dhe latinoamerikane”, botuar në vitin 1934. Ndërsa Enciklopedia Britanike e shtyn edhe më tepër në kohë duke e vendosur në dhjetëvjeçarin e fundit të shek. XIX. Ndërsa shfaqjen konkrete me vepra të shkruara e vendosin tek “Tridhjetë policët” e shkrimtarit irlandez Flann O’Brien botuar në vitin 1939, si dhe gjatë viteve “40, në veprat e James Joyce-it dhe Virginia Woolf-it. Të gjithë studiuesit e letërsisë, teoricienët dhe filozofët e pranojnë formësimin e postmodernizmit si lëvizje dhe shfaqjen e tij të plotë diku në dhjetëvjeçarin e parë pas Luftës së Dytë Botërore dhe kulmimin e tij aty nga vitet “60-të të shek. XX, me poetët e Beat Generation. Në kundërshtim me ideologjinë moderniste dhe utopinë iluministe, postmodernizmi deklaron fundin e historisë dhe parashtron nevojën për një rinterpretim të saj duke evokuar një epokë të re kreative, të distancuar pothuajse krejtësisht nga stili dhe format estetike të praktikuara në të kaluarën, jo dhe aq nga një stil i ri letrar, por edhe nga format esetetike të së kaluarës. Në kuptimin letrar koncepti i postmodernizmit ka sens a posteriori, në kundërshtim me modernen, jo duke u nisur nga aspekti kronologjik, por më tepër për sa i takon parapëlqimit të një mënyrë të re të shprehjes tekstore, duke mos e shpallur veten as anti modernes dhe as mbi modernen në sensin e supermacisë së vlerës. Gjithësesi, bota akademike dhe studiuesit e letërsisë e kanë konsideruar postmodernizmin letrar, një shkollë më vete, pothuajse në kundërshtim me letërsinë moderne. Nëse autorët modernistë u vinin rëndësi idealeve të tilla si racionaliteti, objektiviteti, rëndësia e progresit dhe disa prej parimeve që barteshin në letërsi që nga epoka iluministe dhe që karakterizojnë frymën për shumë “izma”, që nga realizmi kritik dhe pozitivimi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, postmodernizmi  në kundërshtim të plotë me këta, e vë në dyshim të plotë ekzistencën e këtyre idealeve. Kjo lëvizje ndjen nevojën e ndryshimit të plotë të kursit, sipas parimit: “Vera e re në kacekë të rinj, vera e vjetër në kacekë të vjetër”. Zhgënjimi nga idealet e lirisë që u përmbysën pas mbarimit të Luftës, tragjeditë kozmike të Hiroshimës dhe Nagasakit, kushtet e reja ekonomike në botën e pasluftës që morën zhvillim në mënyrë krejt të shpërpjestuar duke u bërë privilegj i një pakice të vogël në planet, krijimi i shoqërive gjasme të decentralizuara, por realisht të mbikqyrura rreptësisht nga bota e fuqishme e biznesit, lulëzimi i biznesit të narkotikëve, rritja e kriminalitetit, lulëzimi i pakufishëm i medias dhe botës së informacionit, edhe këto krejtësisht të kontrolluara, tashmë e kishte rritur bindjen se “vera e re nuk mund të rrinte më në kacekët e vjetër”, ndaj duheshin kërkuar forma të reja për ta pasqyruar kaosin e ri epokal. Postmodernistët vinin re se si mediat botërore, të kontrolluara nga biznesi dhe politika, iu bënin njerëzve “shpërlarje truri”, me anë të reklamave dhe orientimit kulturor, sipas interesave të tyre imediate. Vinin re fronëzimin e përjetshëm dhe të patundshëm që iu kishin bërë ato në opinionin e lexuesve autorëve të mëparshëm, orientimin krejtësisht preferencial në ndarjen e çmimeve dhe shpërblimeve, përzgjedhjen preferenciale për përfaqësim përmes antologjive, duke e ngushtuar pafundësisht frymëmarrjen e brezave të rinj dhe të gjitha këto çuan në njëfarë lloj “armiqësie” të heshtur të postmodernistëve me modernizmin dhe izmat e mëparshme. Nga ana tjetër, globalizimi, rritja e madhe e aksesit të komunikimit, i cili në epokën tonë ka kulmuar, mungesa e burimeve për saktësimin e informacionit, prodhimi i tejskajshëm industrial dhe rënia e cilësisë së tij, enkas që të ketë sa më shumë shitje në pak kohë, mungesa e kontrollit shtetëror mbi këto shpërdorime të mëdha të raportit të besueshmërisë midis botës së biznesit dhe asaj të konsumit, ankthi i punësimit, jeta e mbyllur në qytete super të mëdha, rënia e interesit për artet dhe kulturën i theksuan gjithnjë e më shumë trajtat e letërsisë postmoderne në botë duke e kthyer atë në një fenomen vërtetë të fuqishëm, të pamundur për t’u anashkaluar edhe nga kritikët më të mëdhenj anti-postmodernistë. Teoricienët e postmodernizmit besojnë se një shoqëri e tillë e decentralizuar, në mënyrë të pashmangshme ka gjeneruar këtë lloj mënyre perceptimi dhe shpërfaqjen e konsideruar si  postmoderne në letërsi, fenomenin e refuzimit të unitetit dhe hegjemonisë së metatregimeve, gjë që postmodernistët e konsiderojnë unitet fals; fenomenin e thyerjes së të gjitha barrierave midis zhanreve, tejkalimin e strukturave standarde dhe stilet tradicionale të shprehjes; fenomenin e diversifikimit substancial të formave të logocentrizmit dhe refuzimin e formave të tjera shprehëse të imponuara artificialisht.

Disa studiues mendojnë se postmodernizmi është shtrirë në mënyra të ndryshme edhe në kultura të epokave të tjera si formë rezistence e kundërshtie ndaj zhvillimeve të padëshiruara, megjithatë formën konkrete si shkollë letrare më vete ai e ka marrë pikërisht në periudhën e bumit të madh të zhvillimit të ekonomive kapitaliste, si dhe të zhvillimit të madh të industrive të ndryshme teknologjike në gjysmën e dytë të shek. XX. Këto fenomene kanë përcaktuar stilin e ri të të menduarit dhe të shprehjes letrare, të pangjashme me epokat pararendëse. Shpesh herë kritikët e tyre përpiqen t’i përshkruajnë, gjasme me argumente shkencore postmodernistët, si obskurantistë, të çoroditur dhe shantazhues ndaj historisë së zhvillimit, si dhe tekstet e tyre si të dobëta artistikisht dhe pa mesazhe të qarta.

Në fakt postmodernistët ishin krejtësisht të vetëdijshëm për arritjet e mëparshme në format e të shprehurit letrar, por zgjodhën enkas pikërisht këto lloj formash komunikuese me receptuesin, si një mënyrë të re artikulimi në kundërshtim me çdo traditë të mëparshme, e cila shpesh here ishte ndrydhëse, artificiale dhe me tam-tame të mërzitshme. Postmodernistët gjithësesi bënë epokën e tyre, i dhanë fizionominë që deshën vetë produktit letrar të kohës, fenomen i cili në fakt vazhdon të përvijohet deri në ditët tona në shumë prej letërsive të planetit.

Postmodernizmi në poezi

Postmodernizmi mori fizionominë e vet të qartë në vitet “60 të shekullit të kaluar me Beat Generation në Amerikë, por në fakt duhet theksuar se u zhvillua pothuaj paralelisht në të dyja anët e Atlantikut.  Ky postmodernizëm u shpërfaq në formën e një avangarde që shpërfillte format e ngurtësuara të krijimtarisë së mëparshme pararendëse, duke e çliruar gjuhën poetike nga të gjitha tabutë dhe duke kulmuar deri në paradoks me plojën gjuhësore e stilistike Në ndryshim nga të gjitha izmat e mëparshme letrare, të cilat e fokusonin njeriun në raport me jashtësinë, në raportet e individit me botën, mahnitjen, apo angazhimin në fatet historike, etj., në fillim modernizmi dhe më pas, në mënyrë akoma më të theksuar, postmodernizmi e fokusojnë njeriun tek vetvetja e tij, tek zhgënjimi deri në shpërfytyrim për rrugëtimin e dhimbshëm të qenies në histori, tek tëhuajsimi prej habitatit të tij nga padrejtësitë dhe çoroditja e përgjithshme sociale.

Disa nga karakteristikat e postmodernizmit

1.  Ikonoklastia

I dekanonizon standardet kulturore, veprat e mëparshme dhe autorët, mohon autoritetin e autorit, zhvlerëson qëllimet e tij dhe kërkesën e tij për të vepruar si zëdhënës i epokës tek receptuesi, zhgënjen qëllimisht pritshmëritë e lexuesit, përmbys rendin sintaksor dhe zhanror, ndërkall në tekst parodinë, ironinë dhe elementë të tjerë narrative, denoncon represionin etnik, gjinor, kulturor dhe presionin social mbi individin, si dhe e zhvesh tekstin nga konteksti etj.

2. Mohimi i arsyes

Postmodernizmi rrafshon sensin emotiv tekstor,  luan me imazhe që nuk kanë referencë përtej vetvetes. I konsideron artin dhe realitetin të dy si trillime, madje nganjëherë i përzien edhe artin edhe realitetin në një lloj realiteti fantastik. Mesazhi i tesktit shkon tek receptuesi në mënyrë të papërcaktuar, duke preferuar të shmangë qëllimisht një interpretim të qartë dhe solid.

3. Mohimi i formës

Postmodernizmi shmang, ose mohon fare preokupimin modernist për një harmoni dhe formë organike të strukturës së veprës letrare. Kufizon hapësirën estetike. Shprehja nuk është më as interpretuese, as vëzhguese. Teksti vjen fragmentar, si një kolazh i montuar shkujdesur. Postmodernizmi shmang gjithashtu format metaforike dhe tropet e tjera që e bëjnë tekstin polisemantik. Në sensin zhanror priret të zhbëjë kufijtë midis zhanreve letrare, ndërkohë zhanret ndërkallen në të njëjtin tekst në mënyrë parodike.

4. Populizmi

Postmodernizmi parashtron në vepra aspekte nga një spektër i gjerë shoqëror. Shmang zhargonet elitare dhe gjuhën letrare. Shmang komunikimin serioz e të përgjegjshëm, duke shpërfaqur një shprehje arbitrare dhe lojacake. Huazon imazhe mediatike bashkëkohore, duke i përdorur këto si lëndë ndërtimi në formësimin e veprës.

_________

*Ky shkrim është fragment i një studimi të gjatë