Itaka, Arkadia dhe Përjetësia në “Fuga Temporum”

Dr. Granit Zela

Diç baladeske drithmon në thurimën e hollë të endur fije - fije përjetimesh, përsiatjesh, kumtesh, kujtimesh të mallta, te “Fuga Temporum”. Epiqendra është Koha, caku i parë dhe i fundmë, të cilin jemi të dënuar ta kalojnë të gjithë në pakthim. Çdonjëri nga ne, bashkë me të gjitha sendet dhe gjallesat e gjithësisë, humbim diçka për çdo stinë, për çdo ditë, për çdo orë, për çdo çast. Ky fakt, madhor dhe tronditës njëherit, bëhet ngasja e tik-takut të Kohës, që dëgjohet në gjithsecilin varg të këtij libri plot hir të poetit Petrit Nika.

Pas një kqyrjeje të atypëratyshme, vë re se përhitja iluzore, gazi, brenga, dhimbja, trishtimi, dhe mandej heshtja dhe humbja janë disa nga shenjat që kumtohen nëpërmjet Arkadisë së “Fuga Temporum”; lumenj, pyje, dëborë, shelgje, shpezë, drerë, gjerdhe arash, zogj, stinë, lule, diell, pemë, liqene, fusha, kodra, pllaja, mali, ahishta etj., etj., që ripërsëriten dhe ripërtërihen me lëng të ri poetik, sikur ripërtëritet natyra viti pas viti me një tjetër jetë, e cila është hem vazhdimësi, hem fillim. Variacionet poetike të kësaj lënde prej së cilës përbëhet kjo kozmogoni, mbruhen me mahni të plotë. Le të shohim vetëm sa për shembullzim modelimin e rrallë të leksemës “era” në libër.

Vjeshta erdhi edhe era/gjethet derdh nëpër pemë... (Erdhi vjeshta).

Erë e vjeshtës nëpër fletë,/thurte vargje plot trishtim... (Lamtumira e vajzës).

Erë vjeshte fryjnë luginat kudo, e qiellit vrapojnë retë ... (Peisazh me vjeshtë).

Erë vjeshte fryjnë mrizet, korijet... (po aty ; Peisazh me vjeshtë).

... fryn era, pëshpërisin fletët,/bari i vdekur ndër ledhe ... (Të fundit ditë vere)

Vashë e Amazonës… me fytyrën e skuqur nga rrezet dhe era… (Pleqëri e amazonës)

…pas xhameve era me shiun buçet…(Në orën e aritmetikës).

...ndërsa era t’i fryn lehtë perdet në dritare... (S’do rri pa të parë).

Kjo erë është e marrë./Gëzimi pranveror u tremb... (Erë e marrë pranvere).

Dhëmbët kërcëllon er’ e borës,/pyjeve duke zgjuar ehull ... (Intermexo me erë dëbore).

...dhëmbët er’ e borës kërcëllon,/nën hënë teksa klithmën e heq zvarrë... (po aty; Intermexo me erë dëbore).

...klith mendimi, mu si erë dimërore ... (po aty; Intermexo me erë dëbore).

...dhëmbët ngul në xham erë dëbore ...(po aty; Intermexo me erë dëbore).

Ç’ia ngre kjo era valët gjolit,/përhumbur thirrjesh të pangjyrë ... (Rigë)

...as kuaj të bardhë, madje as psherëtima ere ...(Veladon mesnate)

...mes hijesh që dridhen nga era mbi shesh, eci i menduar ... (Kujtesa)

Të ngjan se ndodhesh diku në një cep ende të panjohur të botës, ku fryn pa ia da era e amshimit. Ai (Poeti) është atje në fillesë, duket sikur bota sapo është ngjizur dhe njeriu endet mes mëdyshjesh gjithësore, ndërsa poeti-filozof do të dijë se çfarë bëhet në Qiell. Jo rastësore janë  sentencat e poetëve të moçëm dhe latiniteti i tyre. Jemi në fillim të botës, dhe ç’prej atëherë Koha vetëm rrjedh, gjërat lindin dhe shuhen, shndërrohen kurse Koha është po ajo, heraklitiane, se “të gjitha sendet rrjedhin” dhe kjo, - thotë ai filozofi, - “duke përfshirë edhe shpirin njerëzor’’.

Gjejmë te “Fuga Temporun” botë të gjallë prej dheu dhe fryme sendesh reale, ashtu sikurse botë ideshë. Bash këtu, te metafizikja, hyn urtësia e poetit; Poezia, e cila siç thoshte Aristoteli, “është diçka më e lartë, se ka qëllim të shprehë të përgjithshmen”, gjithësoren.

Askush nuk mund t’i shpëtojë Providencës së Kohës, por njeriu duke mos qenë i pajtueshëm me karakterin e saj shkatërrues, i kundërvihet shenjtërisht asaj për të pohuar qëndresën e tij të përjetshme si çlirim shpirtëror prej saj. Le të kqyrim vetëm ciklin  “Clivoso tramite vitae”(Nëpër shtegun e vështirë të jetës).

Në poezinë e parë, e cila është një kantiunikula-kredo poetike e misionarizmit të poetit, kënga është kundërvënie ndaj Kohës. Vetë misioni i këngës është për të përjetësuar. Në këngë kulmon tragjizmi i vdektarit që kërkon eliksirin e përjetësisë, por trandja bëhet tejnjerëzore, gilgameshiane, ngase edhe te lira e këngës “tenja anash rreh”.

Në poezinë e dytë Koha krijon një “nature morte”, së cilës i kundërvihet një shpend; harabeli me këngën e tij gjithë trishtim. Këtu Koha është ikje, fund i një cikli jete, mbarim i ditëve të arta, vdekje.

Në poezinë e tretë kundërvënia ndaj saj realizohet me Poezinë e krijuar në cep, në vetminë e Botës.

Në poezinë e katërt kërkohet lakonizëm, fjalët sikur janë mbaruar ngase fundi është kaq kumtues sa nuk ka kohë për shumë fjalë. “Plakja e Luleve” është kumt i beftë e i trishtë; lulet u plakën; edhe lulet plaken! Ç’lumturi e shkurtër! Ç’iluzion është jeta! Fitorja e tyre ndaj rrënimit të Kohës ishte fakti se, “dy ditë jetuan; gëzuan, qeshën” para se të “lëveshken”.

Te poezia e pestë “Jeta”: “Jeta nis me të qarat e fëmijës në djep…”, shpërfaqet një cikël i mbyllur. Njeriu lind me lotët, rritet me gjelbërimin (gëzimin), rrjedh me lumin (kohën) dhe... “dhe mbaron me të qara nën dhé”. Trishtimi është i kohëve biblike, qysh nga koha e Evës, ngase femra është dëshmitarja e parë e këtij cikli, dëshmitare e të qarës fëminore dhe grahmës së mbrame në hjekë. Kjo përsëritet së paku në qindvjetsh. Kësohere përballja me Kohën qëndron tek kuptimësimi, të folurit për të vërteta ekzistenciale dhe trishtimin.

Te poezia e gjashtë, “Heshtje e zjarrtë”, jeta kësaj radhe rrjedh në beftësi, pulsi i saj nuk ndjehet. Del në pah kundërvënia Ti-Unë në lirikën e ndjerë me dritë-hije dhe një dëshirë e zjarrtë për gëzimet e jetës. Poezi e muzgët. Është zjarri i dashurisë, i cili pranëvihet si kundërvënie me të qenit i vdekshëm, njerëzor, i dobët ndaj sëmundjeve dhe i vetëm përballë sfidave të pafundme: “një palë sy pa jetë”, “një palë sy ku ëndërrat u fikën një nga një,”; “një palë sy ku s’ndihet gaz i parë”; “dielli shket si flakë përmbi ujë, pema rri si flakë përmbi ledh”. Ndërsa në vargun përmbyllës;“dielli shket liqenit si një barkë me ar”,Kohës i kundërvihet Dashuria, ku edhe Vdekja zhvlersohet përmes vargjesh,“strukur rri në gjirin tënd e them të vdes”. Dashuria bëhet ngushëllimtarja e të gjitha humbjeve, zjarri i saj  është forca që siguron vazhdimësinë e jetës.

Te poezia e shtatë, Koha është ikje ditësh të lumtura dhe ardhje ditësh të zymta. Një ikje-ardhje ku trishtimin e ndjell, jo vetëm përmallimi i asaj që iku, por edhe terri i asaj që vjen.

Te poezia e tetë, risillet në kujtesë koha e ikur, nëpërmjet mendimit, nëpërmjet imazhit. Koha e ikur është “dritë”, koha e tashme “errësirë”. Mes tyre qëndron mendimi që risjell të kaluarën. 

Te poezia e nëntë, hapësirat mes dy njerëzve të dashuruar janë të pakalueshme, por jo për Kohën. Është vetëm ajo që mund t’i ndajë dy njerëz duke i dhënë fund lumturisë njerëzore. “Mikja” e ndjen këtë dhe trishtohet “shpesh”. Kjo hapësirë shmanget vetëm kur ajo të zëvendësohet nga Kohë e Jetës në Kohë të Vdekjes dhe, “atëherë do zbresim një natë lehtë e fshehtë atje në ferr. Çmendurisht!” Ai dhe Ajo, simbolikisht Adami dhe Eva, të dëbuar nga Edeni i tyre, zbresin në Ferr për t’u takuar. Ata s’janë të lumtur në një botë ku gjithçka ka një mbarim, ndaj kërkojnë Përjetësinë për të qenë gjithmonë bashkë. Qoftë edhe në Ferr.

Te poezia e dhjetë, Ajo trishtohet nga Perëndimi i një dielli vjeshte, por Ai zhytet në ëndërrime, sepse “desha sot të rridhja Atje, si një krua/që malit e ngop shpirtin me liri”. Është një moment dobësie për të kaluarën, për Kohën që ka ikur dhe ditët që janë bjerrur. Te poezia e njëmbëdhjetë, Koha dhe jeta nuk kanë kuptim për “jetimët, sakatët, të mjerët”, sepse për ta ëndërrat nuk janë shpëtim. Te poezia e dymbëdhjetë,“Kurbati” - e fundit për ciklin e parë - jeta është një udhëtim me përmasa të mëdha, ku ekziston Koha e ikjes dhe Koha e kthimit, Koha e ëndrrës dhe e Koha e përjetimit, Koha e gjumit dhe Koha e zgjimit. Ikja, ëndërra dhe gjumi janë sinonime të lirisë së plotë shpirtërore, ngase vetëm në saje të kësaj lloj lirie, njeriu gjendet i çliruar nga Koha. Çdo cikël mbyllet te numri dymbëdhjetë.

I konceptuar me gjashtë cikle me nga dymbëdhjetë poezi “Fuga Temporum” njëjtësohet në një simbolikë të plotë me domethënie të përgjithjetshme. Koha aty është krejt boshti tematik; d.m.th., Qenia (Uni i poetit) në kohë përgjatë dymbëdhjetë vjetëve të rinisë së tij të parë (1992 -  2004). Siç shihet, Kohën si rrjedhë e rregullt elementësh numerik, autori kërkon ta bëjë të dukshme edhe përmes strukturimit të lëndës poetike, ku ka një disiplinë klasike të faktorit numerik. P.sh., numri gjashtë njëjtësohet me gjashtë ditët biblike të krijimit të Universit në Zanafillë, (esetë në hyrje dhe në dalje nuk identifikohen si kapituj); çdo kapitull përmban dymbëdhjetë poezi (një ditënatë takohet përjetë tek dymbëdhjeta). Ky numër (dymbëdhjeta) në njëfarë mënyre bëhet përcaktues limitesh për Kohën. Tek dymbëdhjeta është Fundi dhe Fillimi - siç thotë edhe Elioti - “te fundi im është fillimi im”. Perifrazimet latine të kapitujve, si dhe titulli vetë, gjakojnë të rrokin shqetësime madhore të ekzistencës, por ndoshta synojnë edhe njëfarë homazhi nga ana e autorit për filozofët e krishterë  Shën Agustini dhe Shën Tomas D’Akuini, të cilët e trajtojnë gjerësisht fenomenin Kohë, në epokat kur latinishtja ishte gjuha kryesore e qytetërimit. Tek ndërmend vargjet e Maçados tek eseja në vend të daljes, Petrit Nika e bën vetë të perceptueshëm rolin e dymbëdhjetës në mendësinë njerëzore; “dymbёdhjetё orё ditё, dymbёdhjetё tё tjera natё; dymbёdhjetё orё tё zhurmshme, dymbёdhjetё tё qeta. Me dymbёdhjetё u periodizua edhe viti. Dymbëdhjetë ishin fiset e Izraelit, dymbëdhjetë qenë perënditë e Olimpit… Dymbëdhjetë qenë apostujt e Krishtit“. Do të shtonim këtu edhe dymbëdhjetë shenjat e zodiakut, dymbëdhjetë portat e Parajsës, dymbëdhjetë yjet e Apokalipsit dhe faktin se numri dymbëdhjetë ishte në bazë të sistemit numerik të sumerëve dhe babilonasve, sikurse boshti i këtij libri. Egjiptianët e lashtë, filozofët grekë, hebrenjtë, romakët, kristianët dhe muslimanët kanë gjetur përsosmërinë dhe harmoninë te numrat; hyjnoren dhe metafiziken, eternen dhe magjiken.

“Fuga Temporum”, është një shenjë e lënë pa bujë, krejt fisnikëri, prej poetit Petrit Nika, në të njëjtën kohë edhe një sfidë ndaj Kohës. Bashkë me  shenjtërinë e numrave Petrit Nika kthehet i shenjtëruar në Itakë me Pegas, në kërkim të paqes shpirtërore dhe kthimit të njeriut te përkorësia zanafillore. Ai  jeton me artin e tij dhe për artin e tij, ndërsa ky art flet me një gjuhë komunikuese, por njëherësh dhe abstraguese, të fshehtë. Peng i Muzës së vet, ngado që shkon, si një arratiak i pandreçshëm ai hedh vështrimin e përmallur nëpër botë dhe prehjen e gjen vetëm në Itakë.

Tiranë, 15 Korrik 2006