Bisedë mes
poetit Petrit Nika dhe poetit Granit Zela
Për mendimin tim letërsia ka nevojë për shkrimtarë të mirë, por nuk është të qenit shumë i njohur që të bën shkrimtar të tillë. Madje do të thosha që shumë shkrimtarë bashkëkohorë harxhojnë shumë energji krijuese me përpjekje për tu ndërkombëtarizuar, më shumë energji se sa ia kushtojnë të shkruarit. Kjo në fund të fundit është një faktor jashtëletrar që nuk duhet të absolutizohet. Letërsia shiqpe ka pjesën e vete cilësore dhe mediokre si të gjitha letërsitë e botës.
__________________________________________________
Përshëndetje
Granit! M’u desh të vij në Kuvajt që t’ju gjej për këtë intervistë. Si
përfunduat këtu?
Tungjatjeta Petrit! Nisi si një kurs
specializimi në New York dhe pas kësaj, njerëz të rëndësishëm në jetën time më
drejtuan për tek një universitet amerikan këtu në Kuwait City. Është ndër
misteret e jetës, ngjarje të cilat nuk i ke menduar ndonjëherë se mund të të
ndodhin, por ja, gjithçka rrjedh me shpejtësi: një aplikim, dy intervista pune,
nisesh drejt aeroportit, mbërrin në një aeroport tjetër, nxiton të kapësh
fluturimin e radhës, gjen portën e duhur, bën një udhëtim më të gjatë, dhe je
në një një qytet që shpërfaqet para teje krejt i panjohur. Gjithçka është një
zbulim. Zbulon kësisoj jo vetëm territore fizike, ndërtesa, rrugë, rrokaqiej,
por edhe përjetime, takon bashkëkombas dhe njerëz të kombësive të ndryshme,
bëhesh pjesë e një përditshmërie tjetër, krijon një raport me mjedisin ku
jeton. Por ajo thelbi i qenies që bartim brenda vetes nuk ndryshon. Ndryshon
statusi shoqëror. Mund të themi me shaka se ti po bashkëbisedon me një
shkrimtar të mërgatës, por tani që largësitë zvogëlohen nga teknologjia, dhe
vajtje-ardhjet mund të bëhen aq të shpeshta sa të krijohet ai iluzioni se edhe
je, por edhe nuk je larg.
Brenda
një dite njerëzore janë të gjitha ditët, thoshte dikur Borhes. Si është një
ditë nga të gjitha ditët tuaja Granit?
Dita ime përcaktohet nga orari që kam në
një semestër të caktuar në universitet. Mund të jetë orar ku puna si pedagog i
gjuhës angleze në Departamentin e Arteve Liberale fillon në tetë dhe mbaron në
pesë të pasdites. Këtë semestër fillon në njëmbëdhjetë të paradites dhe mbaron
në tetë të mbrëmjes me përjashtim të së dielës. Në universitet jap mësim lëndën
e shkrimit me tekstin e John Langan-it “Aftësitë e shkrimit dhe lexime” dhe ja
ku jemi tek shkrimi, procesi i të shkruarit si aftësi që ushtrohet e
përvetësohet, si proces zbulimi, si mënyrë komunikimi me të tjerët, dhe më pas,
hapat që ndiqen gjatë të shkruarit, shkrimi i variantit të parë, rishikimi,
llojet e eseve dhe shkrimi i tyre.
Si detyrë kursi është shkrimi i një
tregimi, me qëllim të zhvilluarit e të shkruarit krijues kur studentët pasi
njihen me elementët e tregimit, punojnë t’i krijojnë vetë këto elementë. Kjo është pjesa më e bukur, pasi në fund
historitë që ato krijojnë, botohen nga univesiteti në formën e një libri.
Tregimet më të mira paraqiten në “Panairin Akademik” ku autori/ja ua rrëfen
historinë të tjerëve bashkë me procesin se si është krijuar ajo. Ora më e bukur
e semestrit është ajo gjatë së cilës
formësohen në klasë linjat kryesore të historive dhe më duhet të lexoj histori
nga më të ndryshmet dhe të jap mendimin se çfarë drejtimi mund të marrin përsa
i përket “konflikti”, “pikës kulmore” “zgjidhjes” dhe “përfundimit”. Një lëndë
tjetër që jap mësim është ajo e “Aftësive të studimit”, strategjitë se si mund
të arrihet suksesi akademik nga studentët. Kjo është orë në një auditor prej
njëqind studentësh ku duhet të përdor bashkë me metodologjitë e mësidhënies
edhe strategjitë e komunikimit për ta mbajtur gjallë vëmendjen e auditorit.
Në fund të ditës, kthehem tek shtëpia ku
banoj, njëzet minuta larg universitetit, rrugë të cilën në dimër parapëlqej ta
bëj në këmbë si ushtrimi i vetëm fizik ditor. Gjatë rrugës smart watch-i që mbaj
në dorë më nxit duke më nxjerrë të shkruar: “Ke bërë gjashtë mijë hapa,
vazhdo!” ose “Sapo theve një rekord, të lumtë!” dhe ja të krijohet ideja sikur
ke bërë namin. Në pasdarkë, mund të përkthej një libër, intervistë, ese,
tregim, ose të shkruaj apo përfundoj ndonjë tregim të nisur qyshkuri. E premtja
dhe e shtuna, janë dy ditë që mund t’i përdor plotësisht për të lexuar apo
shkruar letërsi artistike.
Opinioni
shqiptar këto kohë mund ta ketë mendjen kudo, veç jo tek letërsia. Edhe në botë
nuk duket se ka shenja të mira në kohën tonë për letërsinë. Si mendoni, a ka
ardhur koha e perëndimit të saj, siç perënduan mitet e lashta, kur mendimi
njerëzor njohu zhvillime të reja? Apo është një fazë kalimtare edhe kjo?
Përherë në kohë ndryshimesh të
jashtëzakonshme shoqërore, në kohën kur krijohet një klimë krejtësisht e re
kulturore, ideja më popullore është ajo e vdekjes së letërsisë. “Vdekja e
letërsisë” është një titull intrigues, apo jo? Në vitet 1960, klima letrare, e
ndihmuar nga atmosfera e radikalizuar shoqërore dhe politike, ndryshoi shumë shpejt
dhe në këtë dhjetëvjeçar vërshuan thirrjet për “vdekjen e romanit” dhe
shterimin e mundësive letrare të letërsisë, paralajmërime të zakonshme
qysh prej kohës së Servantesit. Tani ka studiues që e kanë rimarrë idenë e vdekjes së romanit duke
e lidhur me idenë e vdekjes së librit, si fazë e kalimit nga epoka e e librit
të shtypur në epokën post-Gutenberg të informacionit. Epoka në të cilën jetojmë
sot është epoka digjitale, dhe natyrisht ideja e “fundit” rishfaqet, madje në
një shkrim që kam hasur ajo është formuluar kësisoj: “Fundi i letërsisë (kësaj
here me të vërtetë.)” Kjo shtojca “kësaj here me të vërtetë” është si ajo
thirrja e atij që ka gënjyer shumë herë se ujku ka sulmuar tufën e deleve, dhe
megjithëse kësaj here kjo ka ndodhur me të vërtetë askush nuk e beson. Dhe nuk
mund t’u vësh faj sepse edhe kësaj here mund të mos jetë e vërtetë!
Robert Coover në shkrimin “Fundi i
letërsisë” (2018), argumenton se në këtë epokë digjitale se megjithëse letërsia
si formë e artit mund të jetë duke humbur terren, rrëfimi i historive duket se
është pjesë e AND-së së çdo njeriu, shtysa më e fuqishme dhe e rëndësishme se
çdo formë e mënyrës se si ato përcillen, dhe siç na kujtojnë historitë e
Bokaçios për murtajën, ato do të vazhdojnë me shumë mundësi deri në fund të
kohës njerëzore. Sepse çfarë tjetër përpos kësaj mund të ndodh? Madje edhe nëse
të rrëfyerit, qoftë eksperimentues ose konvencional, zvogëlohet në komedi
gazmore përballë publikut, në eulogji, lirika të tipit “rap”, apo në epigrame
të shkruara në twiter, njerëzit do të vazhdojnë ta ndjejnë thirrjen e detyrës
që Hesiodi u la Muzave mijëra vjet më parë: të
bëhen pjesë e riteve dhe dogmave kombëtare, të jenë dëshmitare të kohës së
tyre, dhe të ofrojnë ngushëllim dhe argëtim, siç e tha ai, për t’i bërë zotat të qeshin.” Këto Muza
them se mund të gjenden, me llogarinë e tyre në internet duke lundruar në
hapësirën kibernetike, ashtu si po ndodh tani, përfundon Koover.
Këtë ide e shtjellojnë edhe dy
shkrimtarë bashkëkohorë, shkrimtari i mirënjohur amerikan Paul Auster, dhe
romancierja Samanta Schweblin, një nga rrëfimtaret më të mira bashkëkohore në
gjuhën spanjolle. Sipas Auster-it, për vite të tëra, në çdo vend të botës
perëndimore, janë botuar me dhjetëra artikuj që ngrenë shqetësimin po lexohet
gjithnjë e më pak, se kemi hyrë në atë që disa e kanë quajtur “epoka e
pas-leximit”. Mund të jetë e vërtetë, por në të njëjtën kohë, kjo prirje s’e ka
zvogëluar urinë universale për rrëfime sepse qeniet njerëzore kanë nevojë për
rrëfime. Ata kanë nevojë për ato pothuajse aq dëshpërimisht sa kanë nevojë për
ushqim, dhe pavarësisht nga mënyra se si përcillen rrëfimet, në një faqe të
shtypur libri apo në ekranin e televizionit, do të ishte e pamundur të
imagjinohej jeta pa to.
Schweblin po kështu mendon se se serialët televiziv, lojërat dhe media në përgjithësi kanë ndryshuar
mënyrën se si rrëfejmë histori. Por librat do të mbeten. Teknologjia ka
ndryshuar të gjitha artet e tjera: pikturën, teatrin, kërcimin, kinemanë,
muzikën por letërsia është një proces krejtësisht intim ndërmjet zërit të
shkrimtarit dhe mendjes së lexuesit, është diçka kaq e natyrshme dhe e fortë sa
e vetmja gjë që teknologjia mund të ndryshojë është formati, për shembull, nëse
lexojmë një libër të shtypur apo libër elektronik. Por kjo s’e ndryshon zemrën
e letërsisë.
Në
përgjithësi mendimi letrar i shekullit të kaluar dhe të sotëm e shkëputin
letërsinë nga roli edukativ. Cili është roli i saj në historinë e zhvillimit
njerëzor dhe cili është roli i saj në ditët tona?
Shkrimi krijues, ka funksion parësor
kënaqësinë estetike. Është një art që ka format e vet të shprehjes,
instrumentet e veta, gjuhën, fjalinë, paragrafin, vargun e lirë ose me rimë etj
etj, dhe vlerat estetike janë ato që bëjnë edukimin estetik të njeriut,
zhvillojnë idenë dhe shijen për të bukurën. Pavarësisht se Hesiodi u kërkonte
Muzave të ishin dëshmitare të kohës së tyre, janë vlerat estetike të veprave
letare, janë këto vegla të punishtes, mënyra si i përdor autori ato që
përcaktojnë vlerën e një krijimi letrar. Janë këto mjete të shprehjes letrare
që përcaktojnë jetëgjatësinë në kohë të një krijimi dhe lënda që ato mund të
përdorin, le të themi, temat që kanë të bëjnë me racat, shtresat shoqërore,
gjininë, feminizmin, transgjinizmin, etnicizmin, marksizmin, apo ato “izmat” që
kritiku Harold Bloom thotë se po e shkatërrojnë letërsinë.
Në
Shqipëri ne patëm një “izëm” në letërsi që quhej “Realizëm Socialist”. “Izmat”
e çdo lloj kohe sundojnë dhe mund ta përdorin produktin mediokër letrar në
funksion të interesave të tyre, derisa t’iu vijë fundi. Kumte që përcjell,
përjetimi estetik që ngjall një krijim letrar mund të kenë të bëjnë me përmasa
të ndryshme të ekzistencës sonë shoqërore por letërsia është dhe mbetet një
krijim krejtësisht individual dhe roli parësor i letërsisë është vetëm letrar,
të magjepsë me bukurinë e tij estetike, edhe njëzetë, pesëdhjetë apo njëqind
vjet pasi ky krijim ka ndodhur. Kam parasysh letërsinë jetëgjatë, me vlera të
qëndrueshme në kohë, edhe kur ngjyrat e kohës ndryshojnë, klima shoqërore
ndryshon, ajo çfarë mbijeton vetëm si letërsi.
Letërsia
shqipe është një letërsi provinciale. Edhe nëse është cilësore, prapë për arsye
të ndryshme, kryesisht gjuhësore, mbetet një letërsi në zonën e eklipsit. Si
një vajzë e bukur fshati që kurrë, qoftë edhe një herë të vetme, nuk u bë miss
Universi. Gjithsesi kjo nuk i pengon
shkrimtarët tanë bashkëkohorë të shpallin njëri-tjetrin, apo të
vetë-shpallen se ata janë përfaqësuesit
kryesor të saj dhe kërkojnë të maten me emrat e mëdhenj të letërsive të
shkruara në gjuhët e mëdha të botës. Si do ta komentonit ju këtë fenomen
soc-kulturor?
Të them të drejtën nuk e kam menduar dhe
nuk e kam përjetuar kurrë letërsinë shqipe si provinciale. Këtu, në studion
time hermetike, kam dëshirë të hap një libër dhe të citoj këtë fragment: “Gruaja i pushtoi me krahët e saj trupin e
tij-si bërshlemi që pushton lisin, dhe si u ngrit në majë të thonjve i preku
atij buzët me buzët e saj. Dhe buzët e gruas diqnin. Sepse zjarri i kurmit të
saj dilte me anë të buzëve. Asohere shtëpia
e Tat Tanushit u mbush me erë lulesh që turbullojnë gjakun. Dhe bota u shemb me
zhurmë të madhe. Dhe ranë të gjithë faltoret. Dhe ranë gjithë kryqet. Sepse Tat
Tanushi i Bubutimës, enoria e Apollonisë, kreu mëkatin e math të mishit, brenda
në shtëpinë e tij, përpara korave dhe të gëdhendurave me fytyrën e Kalijes.” “E madhe është gjëma e mëkatit” më jep një
kënaqësi të madhe estetike, kënaqësi që e merr nga letërsia e madhe, nga një
letërsi si “At Sergi” e Tolstoit. Tema e mëkatit të mishit është universale,
gjuha dhe arti letrar që përdor Kuteli në këtë vepërz të përfunduar në 16
shkurt 1947 është gjuha e letërsisë së përgjithëkohshme.
Po kështu po të lexoj një fragment nga
një roman bashkëkohor si ky: “Kur Netën e
kapte gjumi, para se të hovte nga ndonjë krizë e pavetëdijshme, Metani hapte
paksa derën e dhomës së gjumit, i afrohej në majë të gishtave, bashkonte
pëllëmbët para gjoksit dhe mërmëriste lutjen e tij: “Të lutem! Në qofsh shtrigë, spiune e armikut, e inflitruar këtu enkas
për mua, më helmo, më verbo, më dëmto shëndetin e më merr jetën kur të jepet
rasti, por mos më turpëro me shokët e ushtrisë, mos më shfrytëzo mua për të
realizuar objektiva të armikut kundër nesh. Të lutem!”
Si
në rastin e parë, kur unë si lexues e gjej veten mu brenda kishës dhe burrit që
po shembet para hireve të një gruaje, edhe në fragmentin e dytë, unë jam në
dhomën ku personazhi me tru të shpëlarë, i romanit “Pëllumbat i vrasin natën”
shfaq para syve të mi shkallën më të lartë të (vetë) asgjësimit si individ nga
kolera e ideologjisë duke iu lutur gruas që të tregoj se mos mëkati i mishit
është mënyra se si armiqtë e socializmit duan ta mposhtin besnikërinë e tij të
pamposhtur revolucionare. Edhe romani i Virion Graçit mund të qëndrojë përkrah
veprave letrare më të mira të shkruar nga shkrimtarë bashkëkohës për efektin
shkatërrues të ideologjive në personalitetin e individit, duke krijuar një
vepër ku “zotat qeshin.”
Mendoj se nuk duhet harruar që
shkrimtarët e një vendi të vogël janë të tillë dhe kjo ka disa pasoja që nuk
mund t’i shmangësh. E para, duke qenë shkrimtar i një vendi të vogël ka gjasa
që një pjesë e madhe e letërsisë që shkruhet
të jetë “provinciale” në kuptimin e temave ngushtësisht specifike, për
shembull mungesa e dritave, ujit, kanalizimeve dhe nevojave të tjera
ekzistenciale, probleme që nuk i zgjidh letërsia. E dyta, ka gjasa që në
letërsi të shkruhet sikur vendi të cilit i përket është qendra e botës, kjo për
shkak të kompleksit së të qenit shkrimtar i një vendi të vogël. Prej këtej
rrjedh edhe kompleksi i të qenit shkrimtar ndërkombëtar, i cili barazohet me të
qenit shkrimtar i mirë.
Për
mendimin tim letërsia ka nevojë për shkrimtarë të mirë, por nuk është të qenit
shumë i njohur që të bën shkrimtar të tillë. Madje do të thosha që shumë
shkrimtarë bashkëkohorë harxhojnë shumë energji krijuese me përpjekje për tu
ndërkombëtarizuar, më shumë energji se sa ia kushtojnë të shkruarit. Kjo në
fund të fundit është një faktor jashtëletrar që nuk duhet të absolutizohet.
Letërsia shiqpe ka pjesën e vete cilësore dhe mediokre si të gjitha letërsitë e
botës.
Dhe duke qenë se pyetja jua ka në të
vërtetë tre konstatime në formë pyetjesh, për sa i përket shkrimtarit
bashkëkohor unë bëj një dallim mes produktit letrar dhe autorit të tij. Veprat
letrare që shkruhen në botën shqiptare, si në çdo letërsi, një pjesë të madhe
janë mediokre, një pjesë janë mesatare dhe një pjesë janë vepra me vlera
estetike, që bëhen vetevetishëm pjesë e zemrës së letërsisë shqiptare dhe janë
pjesë e letërsisë cilësore universale. Lexoj me kënaqësi vepra të shkrimtarëve
bashëkohorë shqiptarë dhe mendoj se po krijohet një aureolë veprash të bukura
esetikisht.
Për
ironi, “armiq” të këtyre veprave janë të shumtë, duke nisur nga vetë autorët
shqiptarë. Kuteli, ka lënë një testament shpirtëror, një tekst drithërues që
përshkruan fatin e shkrimtarit shqiptar në diktaturë duke shkruar mes të
tjerash se: “Profesionizmi në letërsi, në
vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur.
E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Terreni i letërsisë
është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se ju bën hije. Dhe
kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi.” Ne jemi dëshmitarë që gjatë kohës së
realizmit socialist nuk ishte vetëm ideologjia ajo që kërkoi vazhdimisht ta kthente
letërsinë në lavire të haremit të saj ideologjik por ishin edhe vetë
shkrimtarët që për xhelozi letrare e përdorën ideologjinë si kamë për të
“masakruar” dhe “varrosur” kolegët e tyre. Kjo ishte më e kobshme ndaj kolegëve
të talentuar, atyre që dukeshin se synonin dhe do të arrinin në majë.
Pyetja që lind është: ky autori shqiptar
për të cilin flet Kuteli, ky i marifeteve dhe hipokrizirave është autor që
ekzistonte vetëm para viteve 90-të apo edhe këta 29 vjet ia bëri ferr jetën
kolegut të vet të talentuar, u mor me marifete dhe hipokrizira? Mua më ka rastisur të ndodhem rastësisht në
një tavolinë me një hartues antologjie të poezisë i cili me marifet, thoshte se
në antologji, filan autori me të cilin nuk shkonte mirë do t’i përfshinte një
poezi të dobët kurse një tjetër autor nuk do ta përfshinte se avash njëherë,
dashka ai të jetë përkrah meje, një shkrimtar jo dosido, por shkrimtari më i
mirë i gjallë, lëvdonte ai veten e vet. Përveç marifeteve që bëjnë kolegët mes
tyre, të ndërlikuar e shoh edhe marrdhënien e autorit shqiptar me kritikun
letrar në rastin kur ai ekziston.
Po ju citoj një fragment–replikë të
bashkëshortes së Dritëro Agollit, ndjesë pastë, shkruar si pasthënie e romanit
“Njeriu me top.” “Më vjen keq”-shkruhet aty “kur lexoj
sot në historinë e letërsisë shqipe të shkruar nga një studiues gjerman, Robert
Elsie, që temat e luftës i shkruanin shkrimtarët e bindur, siç ishte Dritëro Agolli, me urdhër të Partisë. Nuk arrij të kuptoj se si një
studiues letërsie mund të bjerë në këtë nivel gjykimi ose të marrë përsipër të
shkruajë një histori të tërë për historin e letërsisë shqipe, kur bie pre e
thashethemeve absurde. ..Studiuesi Robert Elsie, në vend që të kuptonte veçantitë e çdo krijuesi shqiptar, fatkeqsisht ka rënë nën ndikimin e shqiptarëve të
ndarë në parti, të zaptuar nga cmirat dhe zilirat. Ai të paktën, për të
përligjur punën voluminoze që ka kryer, të zhvillonte një bisedë kortezie me
vetë krijuesin Dritëro, autor i mbi 40 librave dhe pastaj të nxirrte
konkluzionet e veta si studiues i huaj, që nuk e njeh mirë zhvillimin e
letërsisë shqipe.” Pra është Autori (më saktë gruaja e autorit) që i kërkon Kritikut, që të bisedojë më Autorin në
lidhje me atë që do të shkruajë në historinë e letërsisë shqipe!
Një rast tjetër illustrues është edhe rasti i
autorit Trebeshina që polemizonte me kritikun Agim Vinca për rreshtat që ai i
kishte taksur në një Histori Letërsie, polemikë në fund të së cilës ai i
kushtoi një poezi me titullin “Profesori polic”. Autori i zemëruar shkruan për
Kritikun se “Për foljet shqipe ti ke vetëm prangat...Se je kapter
n’repartin e ndëshkimit!” Nga ana tjetër Agolli si duket është i kënaqur me rreshtat që
Kritiku i ka kushtuar në Historinë e Letërsisë prandaj dhe i kushton atij një
poezi për mjekrrën që i rritet: “Mos
vallë andej nga Mali i Thatë/Një shtërg i vonuar u ngrit,/Në mjekërr të hodhi
një pendë të bardhë/Dhe penda në mjekërr t’u rrit? Me pak fjalë, nuk mendoj
se letërsia shqipe e mirë, është provinciale. Provinciale është sjella e
autorit, krijuesit i cili kërkon që duke qenë ai gjallë të shohë dhe mundësisht
të shkruaj vetë ai rreshtat për veten në Historinë e Letërsisë Shqipe.
Provinciale janë “marifetet” dhe “duelet” me “kobure në brez” që ata bëjnë
kundër njërit tjetrit. Provinciale është kompleksi i shkrimtarit “ndërkombëtar”
si provë e letërsisë së mirë dhe shumë komplekse dhe marifete të tjera.
A
e shikoni letërsinë si një zeje fitimprurëse për autorin?
Në realitetin shqiptar letërsia është
zeje fitimprurëse për shtëpitë botuese. Përgjersa kemi rreth njëqind shtëpie
botuese dhe asnjëra prej tyre nuk ka falimentuar, kjo do të thotë se është zeje
fitimprurëse por çështja është se paratë e fituara i fitojnë në mënyrë të
ndershme apo janë (sa)botues shfrytëzues? Nuk më duket e ndershme që shumica e
botuesve i kërkojnë autorit të paguaj për veprën që do të botojë dhe nga ana
tjetër të mos marrin përsipër shpërndarjen e librit në librari, paraqitjen në
panaire etj. Thonë se janë shtëpi botuese por në fakt janë vetëm shtypshkronja,
shtypin libra me pagesë dhe kaq. Dëmi që shkaktojnë në treg është i ububushëm
se botojnë libra të rëndomtë, të paredaktuar, më e pakta.
Kurse për autorët që thonë se botojnë
libra që u shiten masivisht përgjigjen e ka dhënë Borgesi në një nga kuvendimet
e tij të famshme me Fernando Sorrentinon kur thotë: “E di që ka shkrimtarë që
deklarojnë botërisht se ata kanë nxjerrë në treg botimin e tyre të pestë, të
gjashtë apo të shtatë dhe se kanë fituar kaq e aq para. E gjitha kjo do të
ngjante krejt qesharake në kohën kur kam qenë i ri, madje do të ngjante e
pabesueshme. Njerëzit do të kishin menduar që një shkrimtar që flet për fitimet
që nxjerr nga librat e tij me këtë nënkupton” “E di se çfarë shkruaj nuk ka
vlerë, por e bëj për arsye financiare ose sepse më duhet të mbështes familjen.”
Prandaj e shoh këtë fenomen si shenjë modestie ose budallallëk me brirë.” Për
të vijuar me këtë që ka thënë Mjeshtri, ngjan qesharake që në fund të Panaireve
të Librit në media lexojmë listen e librave që u shitën më shumë. Nuk ka
kuptim, se nuk jemi në panair biznesi. Për të mos përmendur pastaj gënjeshtrat
me bisht të botuesve që japin shifra të fryra si strategji marketingu.
Është
kritikuar gjatë dhe vazhdon të mbetete e urryer censura e diktaturës komuniste
mbi letërsinë. Por sot që hapësira mediatike për letërsinë është tkurrur në
ekstrem në të gjitha mediumet, a është
kjo një lloj censure e re, më e rafinuar e cila bëhet medemek nën logjikën e
interesave të publikut kundrejt programeve televizive, apo mediatike në
përgjithësi?
Në shoqërinë në të cilën jetojmë
gjithçka i nënshtrohet ligjeve të tregut. Media ka reklamën si element të
fuqishëm të tregut dhe sigurisht, libri, nuk i intereson. Libri argëtues,
“skandaloz” që prodhon lajm konsumi, ndoshta, por jo vlerat letrare. Ajo që
është sipërfaqësore më shumë se ajo që është e thellë, ajo që është e famshme
më shumë se ajo që ka vlera, ka ndikimin më të madh tek media, por edhe tek element të tjerë të
botës së letrave siç janë çmimet letrare, për të cilat jo vetëm autorët,
shtëpitë botuese por edhe juritë letrare i përdorin si mënyra marketingu.
Mario Vargas Llosa u shpreh se e merrte
me përulje çmimin Nobel që nuk e kishte
marrë Borgesi por Nobelin e ka marrë
edhe “shkrimtari” Wiston Churchill dhe “poeti i shquar” Bob Dylan. Sipas jurisë
së Nobelit sigurisht. Por ju, kur mendoni për shkrimtarët e mëdhenj të
shekullit, nuk besoj se mendoni për Çërçillin dhe Dylan-in apo jo? Llosa
menjëherë pas kumtimit publik për Dylan-in u shpreh se çmimi Nobel për
letërsinë është për shkrimtarët dhe jo për këngëtarët.
Unë jam admirues i tij si këngëtar, por nuk mendoj se është shkrimtar i mirë, u
shpreh ai. Por juria e Nobelit të thonë se Çërçilli dhe Dylan janë ndër
shkrimtarët më të mirë të epokës.
Si shenjë proteste ndaj kësaj
papërgjegjshmërie në shenjimin e vlerave letrare, është krijuar dhe Çmimi Jean
Paul Startre, ku kandidatë për ta fituar janë të gjithë ata shkrimtarë që
refuzojnë një çmime letrare. Lawrence Ferlinghetti, refuzoi një çmim për
poezinë me vlerë pesëdhjetë mijë euro dhënë nga PEN-i hungarez, çmim që
financohet pjesërisht nga qeveria autoritare hungareze. Ferlinghetti sugjeroi
që paratë e çmimit të përdoren për të financuar “botimin e autorëve hungarez që
mbështesin lirinë e plotë të shprehjes.” Për Ursula K. Le Guin-in, censura
komuniste, apo e çdo lloj regjimi shtypës, kërkon që ta identifikoj shkrimtarin
me diçka ndryshe nga vetja e tij. Sartre kishte ndjesinë që etiketa e një
institucioni, do ta fshihte identitetin dhe autritetin e tij si shkrimtar. Të
njëjtën gjë bën edhe makineria e komercializmit, bestsellerizmit dhe
çmimdhënies: kërkon që ta etiketoj shkrimtarin si produkt. Botimi i garantuar i
një suksesi në treg. Është laureate i Nobelit dhe Më The e Të Thashë. Autor
Best Seller dhe më The e Të Thashë. Tridhjetë javë me radhë në listen e Best
Sellerave të New York Times….” William Saroyan, e refuzoi Çmimin
Pulitzer (1940) me arsyen se “tregu nuk duhet të jetë padron i artit”.
Në
letërsinë shqipe, pothuaj në të gjitha trevat ku shkruhet shqip, po ndodh një
fenomen i papranueshëm. Flitet për letërsinë e miqve të klanit, shkruhet për
letërsinë e miqve të klanit, rekomandohet për financime e përkthime letërsia e
miqve të klanit, jepen çmime për letërsinë e miqve, madje shenjat janë që edhe
në një histori të ardhshme të letërsisë shqipe
do të futen vetëm emrat dhe kontributet e miqve të klanit, duke lënë
jashtë emra e vepra që nuk bien poshtë për nga vlera, madje shpesh mund të
themi se përbëjnë arritje më të larta estetike. Ju ku e ndjeni veten në këtë
vorbull centripale klanesh?
Fryma përjashtuese do të mbizotërojë për
arsye klanore, lokale, politike, për shkak të injorancës dhe gjithashtu edhe
prej thjesht trillit të marrëzisë dhe papërgjegjshmërisë. Unë kam ndjekur një
master për letërsi në Tiranë dhe pedagogu i letërsisë bashkëkohore shqipe, në
të gjithë ligjëratat e tij nuk përmendi qoftë edhe një herë të vetme një autor
të pas viteve 90-të. Një herë një student u tregua shumë këmbëngulës që të
përmendte një emër dhe ai më në fund, mezi nxori nga goja emrin e një
shkrimtari që ka lindur në vitin 1946. Kjo kastë pedagogësh dhe kritikës
letrarë arritën që për dyzetë e pesë vjetë të bëhen ligjërues të një historie
të falsifikuar.
Klane të ndryshme letrare sot janë duke
ndjekur pikë për pikë atë që bënë këta profesorë dhe kritikë në shërbim të
historisë së gjymtuar të letërsisë. Ata jo vetëm që po e sundojnë skenën
letrare me mjete jashtëletrare por edhe po e thjeshtëzojnë dhe skematizojnë
historinë e procesit letrar duke përjashtuar prej saj këdo që nuk i bën hosana
klaneve të tyre. Unë kam ambicjet e mia letrare, por bashkëpunimi me revistat
letrare, si pasion i hershëm, shkrimi i prozës së shkurtër dhe të gjatë,
shkrimi i eseve, përkthimet, dhe leximet janë para së gjithash një rutinë që më
jep kënaqësi siç më jep kënaqësi një shëtitje përmes pyllit, kur era fryn lehtë
dhe mendon se je duke ecur në parajsë. Historitë i rrëfej për qejfin tim, për
atë kënaqësinë që të jep rrëfimi kur ke përpara teje dikënd që të dëgjon me
vëmendje i përthithur nga fjalët që po thua, nga ritmi me të cilin po tregon
duke pritur me endje fundin e rrëfimit.
Në këtë vorbull klanesh mendoj se NUK
kam ndonjë “mision historik.” Ajo që jam duke bërë tani është leximi i romanit
të Arlinda Gumës, “Bulevardi i yjeve” i cili për rastësi fillon kështu me
ceremoninë e marrjes së një çmimi: “Maksi
u ngrit në majë të gishtave për të arritur mikrofonin, i drejtoi sallës që
duartrokiste furishëm një buzëqeshje bujare prej njeriu të suksesshëm, qëndroi
disa çaste i heshtur, me buzëqeshjen varur në buzë, ndërsa priste i qetë të
mbaronin duartrokitjet, pastaj, kur ndali edhe duartrokitja e fundit, kroi
zërin dhe tha i sigurt: - Të nderuar pjesëmarrës, zonja dhe zotërinj! E nderuar
Juri! Jam thellësisht i prekur nga vlerësimi juaj. Kjo natë për mua do të
mbetet e paharrueshme. Kjo natë është shpagimi i të gjitha përpjekjeve të mia
të deritanishme. Ju faleminderit, të gjithëve!...” Çmimi që po merr Maksi,
është në një çmendinë, por nuk është çmendina letrare bashkëkohore, sigurisht!
Mars 2019
No comments:
Post a Comment