Petrit Nika - njeriu i heshtur i letërsisë dhe publicistikës.

 (Portret)

Nga Ilirjan Gjika

Ilirjan Gjika

Poezia për Petrit Nikën konsiderohet si Toka e Premtuar për Moisiun e kohëve biblike. Ajo mbetet pasioni, ambicja dhe sfida e tij e përhershme.

1.

Petrit Nikën e kam njohur në një mesditë vere të vitit 2004. Na prezantoi në sallën e Bibliotekës Publike të qytetit të Fierit miku ynë i përbashkët, poeti Enertin Dheskali. “Ky është Petrit Nika.” - më sqaroi Enertini dhe unë pashë me vëmendje këtë djalosh disi shtatlartë, emrin e të cilit e kisha ndeshur diku më parë në median e shkruar. Pas prezantimit u ulëm në një kafene dhe nuk e kuptuam se si u harruam aty për orë të tëra, ashtu siç na ndodh shpesh edhe sot, kur diskutojmë rreth problemeve të ndryshme, duke nisur nga letërsia e historia, e duke përfunduar tek temat sociale të ditës dhe tek politika.

Me Petritin kemi qenë pjesëmarrës në dhjetëra aktivitete kulturore. Kemi mbajtur referate e diskutime, ku shpesh ai ka qenë pjesëmarrës në rolin e lektorit, ndërsa unë gjithashtu në rolin e lektorit apo diskutuesit. Shpesh herë kemi debatuar bashkë për probleme të ndryshme, në mjedise me intelektualë fierakë, por edhe në tryeza e aktivitete me miq nga Tirana, Prishtina, Shkupi apo Ulqini.

Kështu, pa e patur të vështirë të shkruaj për të, vendosa të krijoj një profil të këtij intelektuali të ri, që pa frikë do ta cilësoja si një intelektual që frymon fuqishëm me ritmin e kohës, duke e përjetuar thellë në vetvete çdo fenomen të saj.

2.

Petrit Nika u lind në fshatin Dardhë të rrethit të Pukës, më 9 qershor 1975. Tek njëri nga librat e tij për fëmijë, duke folur për ditëlindjen ai shprehet me doza poetike dhe shakaje njëkohësisht se atë ditë “në oborr ndriçonte një diell që i ngjitej enës së qelqtë qiellore me nge, ndërsa mbi dritaren e shtëpisë sime zgjaste degët një qershi, e cila asokohe sapo ishte pjekur.” Fëmijëria, siç shprehet Nika prapë po tek ky libër, i kaloi përmes përjetimesh të forta që ia falte peisazhi bujar dhe kontrastik i maleve, lumenjëve, borërave, erërave, pyjeve, lëndinave e luleve. “Kujtimet e mia për atë vend janë të pashlyeshme”, shprehet ai.

Ndoshta Petriti ishte pajisur nga vetë natyra me aftësinë më të theksuar të përjetimit dhe pikërisht për këtë ai e filloi që në bankat e shkollës fillore krijimtarinë letrare, ku pikë referimi tematike bëhej natyra e maleve me hapësirat e tyre të pamata të enigmës dhe lirisë. Vite më vonë, ndonëse gjimnazist i vitit të tretë, duke u ndarë njëherë e përgjithmonë me fëmijërinë, ato përvoja do t’i memorizonte në dy libra për fëmijë; “Gjinkalla dhe milingona” dhe “Trembëdhjetë përralla pelegrine”. Atëherë ishin vitet 1993 – 1994, por këta libra do të arrinte t’i botonte vetëm në vitet 2004 dhe 2005. Një pritje prej më shumë se dhjetë vjetësh. Në vitin 2004 del vëllimi me fabula i titulluar “Gjinkalla dhe milingona”, ndërsa një vit më vonë botohet libri tjetër, kësaj radhe me përralla, i titulluar “Trembëdhjetë përralla pelegrine”. Ndonëse për nivelin e tyre artistik këto dy libra nuk bien më poshtë se shumë prej librave të autorëve më me përvojë që shkruajn për fëmijë, çuditërisht asnjëherë për këta libra nuk është folur as edhe një rresht në shtypin e shkruar dhe s’janë përfillur për t’u vënë në listën e librave të rekomanduar nga MASH, për nxënësit e shkollave.

Duke fantazuar të bukurat e moshës fëminore, ai sjell përpara lexuesit të vogël emocionet e jetës së vendlindjes, me përrenjtë plot ujë, pyjet e dendur me gështenja e lisa, lëndinat e bukura buzë Drinit, historitë e të cilave, siç dëshmon edhe vetë, i hidhte në letër ditë pas dite. Duke zbuluar përpara këtij lloj lexuesi botën e përrallave, autori Petrit Nika zbulon botën e vërtetë të fëmijëve, dëshirat dhe ëndërrat e tyre që ndryshojnë shumë nga tonat. Kështu ndjenjat, idetë, shqetësimet, veprimet dhe gëzimet e personazheve që gjallojnë këtu shprehin në mënyrë etike moralin që autori kërkon të përçojë tek kjo masë e lexuesit të vogël, për të cilën ai duket se ka një afeksion të veçantë.

3.

Gjithësej, deri tani Nika ka botuar vetëm katër libra, ndërsa dy të tjerë pret t’i botojë në të ardhmen, një me poezi dhe një me tregime.

Atij i ka pëlqyer gjithmonë që të përzgjedhë në kohë të ndryshme, forma të ndryshme komunikimi. Fillimisht kur ishte ende gjimnazist ai u prezantua përpara publikut me vëllimin poetik: ”Mëngjes në Alpe”. Jo pa qëllim Dritëro Agolli në parathënien e librit theksoi se “Petrit Nika është një vrojtues i çuditshëm i natyrës, i maleve, kreshtave, përrenjëve dhe lumenjëve, vrojtues i banorëve që shkojnë jetën andej.” Dhe vazhdon: “Në poezinë e tij ndjehet dashuria për njerëzit dhe malësinë. Aty ai vë re edhe gjërat më të padukshme që dikush tjetër do t’i kalonte pa i ndjerë dhe pa i parë.”

Ndërkohë, me kalimin e viteve, duke qenë student në Tiranë dhe pjesërisht i përfshirë në botën e medias, herë si reporter e herë si bashkëpunëtor letrar, duke thelluar dhe njohjet e tij mbi letërsinë, P. Nika filloi t’i qasej edhe shkrimit publicistik. Janë faqe të tëra në gazetat “Tema”, “Fjala”, “Albania”, “Rilindja e Kosovës”, “Metropol”, “Standard” dhe së fundi edhe “Shekulli”, ku ai botoi në mënyrë periodike analiza, komente, ese, reçensione librash, tregime e poezi.

Rreth kësaj veprimtarie një tjetër autor i njohur i viteve “90, pedagogu dhe studiuesi Granit Zela, citon: ”E lexon fjalën e shndërruar në dashuri nga Petrit Nika dhe ankthi që të kap është ai i fatit të mbrapshtë dhe i ferrit të cilit duhet t’i bien pash, ai dhe sivëllezërit e tij.”

Ndërkohë, në vitin 2007 Petrit Nika botoi të parin libër publicistik të titulluar: “Nostalgji apo ankth ekzistencial”. Nën këtë titull intrigues autori kish përmbledhur një pjesë të mirë të artikujve publicistikë që kishte botuar në shtypin e përditshëm ndër vite. Duke shfletuar me vëmendje faqet e këtij libri gjykon vërtetë aftësinë dhe talentin e penës së Nikës, jo vetëm në zgjedhjen e temave dhe të lëndës, por edhe në përshkrimet mjeshtërore të materialeve të trajtuara. Ja se ç’thotë përsëri Granit Zela për Nikën, në librin e tij “Shkronjat e errësirës”: “Po ta konceptojmë si një filëm të gjithë librin atëherë skena e ngjarjeve është kryesisht metropoli shqiptar, një (krye)qytet ku ngjarjet janë anormale, qytetarët janë shndërruar në mendjeshpëlarë prej industrive moderne, komercializmit, teknologjisë, retorikës mendjebjerrëse, kotësisë dhe kakofonisë së ligjërimit publik. Luksi i kameramanit qëndron në faktin se mund t’I afrohet dhe largohet objektit të vëzhgimit sipas nevojës së rrokjes më të tërësishme të cameras, e cila përballë tij shndërrohet në një object estetik nëpërmjet fjalës.” Kështu, duke zotëruar dhe përdorur me finesë dhe një arsenal gjuhësor të zgjedhur, madje herë - herë ironik, Nika operon me një teknikë narrative të natyrshme. Ai rrëfen duke hequr paralele të çuditshme në kohë dhe hapësirë në të cilat rrokullisen gjithfarë ngjarjesh dhe gjallojnë gjithfarë personazhesh. Herë - herë ai shfaqet, jo vetëm konstatues por edhe polemizues ndaj fenomeneve të sotme sociale, politike e kulturore, duke dëshmuar si rrallë autorë shqiptarë të brezit të tij, se edhe nga humbëtira e provincës, po të jesh i talentuar dhe këmbëngulës, mund të bëhesh pjesë mbresëlënëse e mozaikut të publicistikës elitare të vendit.

3.

Krahas krijimtarisë letrare Petrit Nika nuk i është ndarë edhe punës së përditshme. Pasi u diplomua në Universitetin e Tiranës në vitin 2000, ai punoi për një vit si mësues letërsie në vendlindje, në Pukë, për të vazhduar që nga viti 2001 në Fier në disa institucione arsimore të këtij qyteti, në fillim publike dhe së fundi në gjimnazin e njohur privat “Numani”. Krahas orëve të mësimit, punës edukative dhe metodike të mësimdhënësit, ai u përpoq që me syrin e njeriut të stërvitur me krijime të punonte edhe me talentet e reja, tek të cilat shihte veten e tij të përsëritur, në moshën e largët të fëmijërisë. Me këshillën e leximit dhe të nxitjes për t’i qasur adoleshentët tek libri, ai grumbulloi rreth vetes një grup talentesh të reja me të cilët themeloi Klubin Letrar “Pegasi” për të rinjtë e gjimnazit dhe nxori revistën kultorologjike me të njëjtin emër, e cila botohet në mënyrë periodike me nga njëzet faqe çdo numër. I këtij Klubi Letrar ishte dhe Renaldo Meta, nxënësi i tij gjimnazist që në harkun kohor midis viteve 2005 - 2008 botoi nën redaktimin dhe përkujdesjen e Nikës romanin “Çapkënët e Kaninës” dhe novelat “Dragoi” dhe “Botë e egër”. Padyshim, një sprovë jo e lehtë, por fatmirësisht e suksesshme për nxënësin dhe mësuesin e vet.  Sikur të mos i mjaftonte vetëm proçesi i tij krijues, apo zgjimi tek të tjerët i dëshirës për krijimtarinë, veprimtaria letrare e Nikës nuk ndalet këtu. Ashtu si gladiatori që u sulet pa hezituar rreziqeve të arenës, edhe ai provon një tjetër duel; duke u shfaqur si redaktor i një duzine vëllimesh në prozë dhe në poezi. Në vitin 2005 Petrit Nika ndan me Prof. Dr. Adriatik Kallullin redaktimin dhe reçensën e librit “Në gjumë zura poetët”, të poetit dhe skulptorit të njohur Haxhi Kalluci. Më pas do të jenë dhe disa libra të shkrimtarit të njohur Fran Ukcama që do të kalojnë nën vështrimin kritik të Nikës. Mund të citojmë titujt e disa prej tyre, si: “Postieri i zemrave”, “Vjosana bija e delfinit”, “A do kthehen pëllumbat në Gërdec?”, botime të mirëpritura nga lexuesit e vegjël të moshës shkollore, si dhe së fundi vëllimin poetik të Ukcamës “Kulla në qerpik të diellit”, për të cilin në një shkrim të botuar në një periodik të Kosovës, studiuesi kosovar Dr. Faik Shkodra është shprehur se; “poeti ka derdhur një energji prej së cilës reflektohen thellësitë e mendimeve të krijuesit dhe dendësia e shtresave meditative.”

4.

Poezia për Petrit Nikën konsiderohet si Toka e Premtuar për Moisiun e kohëve biblike. Ajo mbetet pasioni, ambicja dhe sfida e tij e përhershme.

Këtë rrugëtim Nika e nisi çerek shekulli më parë, asokohe i pavetëdijshëm dhe i rrethuar nga pafajsia fëminore, atje në vendlindjen e tij të paharruar, buzë Drinit, pranë Alpeve shqiptare, në Dardhë të Pukës.

Nuk ishte veçse në klasën e dytë fillore kur shkroi poezinë e parë. Ishte pranverë, ndoshta mars apo prill, kur mësuesi i tij i fillores i porositi nxënësit e tij të vegjël për të krijuar nga një vjershë. U tregoi dhe modelin, duke marrë si shembull një vjershë tjetër nga libri i leximit.  “Në fakt s’ia kisha qejfin fare t’ia hyja asaj pune, - thotë Petriti pas njëzet vjetësh nga ajo ditë, në një intervistë, - por detyra qe detyrë dhe mësuesi im qe i rreptë dhe s’bëhej shaka me të. Ndenja gjatë për të shkruar tre strofat e vjershës së titulluar “Pranvera”. Ajo ishte vjersha ime e parë dhe e paharruar. Të nesërmen ia dhashë mësuesit. S’mund t’i harroj kurrë ato momentet kur ai lexonte krijimin tim, ndërsa unë prisja me padurim përgjigjen. Kështu P. Nika e kaloi Drinin për të zotëruar plot energji pushtetin e fjalës, si dikur Cezari Rubikonin për të marrë pushtetin perandorak të Romës. 

Ai filloi të shkruaj pandërprerje tashmë për të fituar vite më vonë , çmimin e parë dhe fatmirësisht të parë, në vitin 1996 nga gazeta e përditshme “55”, në një konkurs letrar mujor me poezi të botuar në faqet e së dielës. Në vitin 2005, Petrit Nika fitoi çmimin e tretë në një Konkurs Kombëtar të poezisë, tashmë organizuar nga gazeta kulturologjike prestigjioze “Fjala” përgjatë vitit 2004, përzgjedhur midis shtatëdhjetë e nëntë konkurentëve, poetëve më të njohur të të gjitha trevave shqipfolëse të viteve nëntëdhjetë. Ja se ç’thuhet në gazetën “Panorama” të dates 1 shkurt 2005 lidhur me talentin që ndërkohë kishte spikatur si individualitet me një profil serioz në mediat kombëtare. “Për poezinë ndër 79 konkurentët fituan Florian Hida që është emigrant në Amerikë, Norel Zaimi, i cili është student i gjuhëve të huaja, Petrit Nika, një krijues gjithnjë aktiv, i cili është mësues dhe jeton në Fier.” Ndërsa gazeta “Korrieri” e datës 17 gusht 2004, me rastin e tre vjetorit të numrit të parë të gazetës “Fjala”, vinte në dukje kontributin kulturologjik të Nikës midis emrave më të njohur të letërsisë shqiptare të viteve "90, si Tufa, Leka, Çoçoli, Bala, Hatibi, Leshanaku, Marku, Zekthi etj.

Gjithashtu gazeta vë në dukje edhe rolin avanguardist dhe elitar të kësaj gazete në fushën e kulturologjisë, duke komentuar se “pluralizmi, që shumëkush e ka thënë me fjalë, djemtë e “Fjalës” e kanë realizuar me veprën e tyre në kulturë.”

Ndërkohë, veçse dy vite më vonë, Granit Zela duke lexuar poezitë në dorëshkrim, do të jepte një tjetër gjykim për vëllimin poetik të Nikës “Fuga Temporum”, fatkeqësisht për arsye financiare akoma të pabotuar. Në reçensën e tij Zela thotë se ky libër “është një shenjë e lënë pa bujë, krejt fisnikëri, prej poetit Petrit Nika, në të njëjtën kohë edhe një sfidë ndaj Kohës. Bashkë me  shenjtërinë e numrave Petrit Nika kthehet i shenjtëruar në Itakë me Pegas, në kërkim të paqes shpirtërore dhe kthimit të njeriut te përkorësia zanafillore. Ai  jeton me artin e tij dhe për artin e tij, ndërsa ky art flet me një gjuhë komunikuese, por njëherësh dhe abstraguese, të fshehtë. Peng i Muzës së vet, ngado që shkon, si një arratiak i pandreçshëm ai hedh vështrimin e përmallur nëpër botë dhe prehjen e gjen vetëm në Itakë.”

E përkthyer ndryshe Itaka e Nikës, do të konkludoja në mbylljen e këtij shkrimi, nuk është gjë tjetër veçëse letërsia. Kurse Pegasi që e çon pareshtur atje është patjetër frymëzimi i tij nga poezia dhe misteri i saj. Megjithëse edhe vetë Nika në njëfarë mënyre e shpreh diku këtë fakt. Në një intervistë, i pyetur se përse nuk kishte zgjedhur ndonjë profesion tjetër në jetë por letërsinë, ai përgjigjet: “Këtu ka një gjë që ndoshta ngjet si diçka e çuditshme, mbasi kur mua më erdhi koha për të zgjedhur, pasi kisha mbaruar të mesmen, papritur u ndjeva i pafuqishëm. Mesa duket, - thotë ai, - gradualisht dhe si pa e kuptuar kishte qenë letërsia ajo që më kishte zgjedhur mua si “kurbanin” e radhës. Po ç’bëra unë? Asgjë. Unë iu përula asaj përjetësisht.”

Botuar tek: Fieri.com, gusht 2009

Ndryshimi i klimës kulturore krijon idenë e vdekjes së letërsisë

Bisedë mes poetit Petrit Nika dhe poetit Granit Zela

Për mendimin tim letërsia ka nevojë për shkrimtarë të mirë, por nuk është të qenit shumë i njohur që të bën shkrimtar të tillë. Madje do të thosha që shumë shkrimtarë bashkëkohorë harxhojnë shumë energji krijuese me përpjekje për tu ndërkombëtarizuar, më shumë energji se sa ia kushtojnë të shkruarit. Kjo në fund të fundit është një faktor jashtëletrar që nuk duhet të absolutizohet. Letërsia shiqpe ka pjesën e vete cilësore dhe mediokre si të gjitha letërsitë e botës. 

__________________________________________________

Përshëndetje Granit! M’u desh të vij në Kuvajt që t’ju gjej për këtë intervistë. Si përfunduat këtu?

Tungjatjeta Petrit! Nisi si një kurs specializimi në New York dhe pas kësaj, njerëz të rëndësishëm në jetën time më drejtuan për tek një universitet amerikan këtu në Kuwait City. Është ndër misteret e jetës, ngjarje të cilat nuk i ke menduar ndonjëherë se mund të të ndodhin, por ja, gjithçka rrjedh me shpejtësi: një aplikim, dy intervista pune, nisesh drejt aeroportit, mbërrin në një aeroport tjetër, nxiton të kapësh fluturimin e radhës, gjen portën e duhur, bën një udhëtim më të gjatë, dhe je në një një qytet që shpërfaqet para teje krejt i panjohur. Gjithçka është një zbulim. Zbulon kësisoj jo vetëm territore fizike, ndërtesa, rrugë, rrokaqiej, por edhe përjetime, takon bashkëkombas dhe njerëz të kombësive të ndryshme, bëhesh pjesë e një përditshmërie tjetër, krijon një raport me mjedisin ku jeton. Por ajo thelbi i qenies që bartim brenda vetes nuk ndryshon. Ndryshon statusi shoqëror. Mund të themi me shaka se ti po bashkëbisedon me një shkrimtar të mërgatës, por tani që largësitë zvogëlohen nga teknologjia, dhe vajtje-ardhjet mund të bëhen aq të shpeshta sa të krijohet ai iluzioni se edhe je, por edhe nuk je larg. 

Brenda një dite njerëzore janë të gjitha ditët, thoshte dikur Borhes. Si është një ditë nga të gjitha ditët tuaja Granit?

Dita ime përcaktohet nga orari që kam në një semestër të caktuar në universitet. Mund të jetë orar ku puna si pedagog i gjuhës angleze në Departamentin e Arteve Liberale fillon në tetë dhe mbaron në pesë të pasdites. Këtë semestër fillon në njëmbëdhjetë të paradites dhe mbaron në tetë të mbrëmjes me përjashtim të së dielës. Në universitet jap mësim lëndën e shkrimit me tekstin e John Langan-it “Aftësitë e shkrimit dhe lexime” dhe ja ku jemi tek shkrimi, procesi i të shkruarit si aftësi që ushtrohet e përvetësohet, si proces zbulimi, si mënyrë komunikimi me të tjerët, dhe më pas, hapat që ndiqen gjatë të shkruarit, shkrimi i variantit të parë, rishikimi, llojet e eseve dhe  shkrimi i tyre.

Si detyrë kursi është shkrimi i një tregimi, me qëllim të zhvilluarit e të shkruarit krijues kur studentët pasi njihen me elementët e tregimit, punojnë t’i krijojnë vetë këto elementë.  Kjo është pjesa më e bukur, pasi në fund historitë që ato krijojnë, botohen nga univesiteti në formën e një libri. Tregimet më të mira paraqiten në “Panairin Akademik” ku autori/ja ua rrëfen historinë të tjerëve bashkë me procesin se si është krijuar ajo. Ora më e bukur e semestrit është ajo gjatë  së cilës formësohen në klasë linjat kryesore të historive dhe më duhet të lexoj histori nga më të ndryshmet dhe të jap mendimin se çfarë drejtimi mund të marrin përsa i përket “konflikti”, “pikës kulmore” “zgjidhjes” dhe “përfundimit”. Një lëndë tjetër që jap mësim është ajo e “Aftësive të studimit”, strategjitë se si mund të arrihet suksesi akademik nga studentët. Kjo është orë në një auditor prej njëqind studentësh ku duhet të përdor bashkë me metodologjitë e mësidhënies edhe strategjitë e komunikimit për ta mbajtur gjallë vëmendjen e auditorit.

Në fund të ditës, kthehem tek shtëpia ku banoj, njëzet minuta larg universitetit, rrugë të cilën në dimër parapëlqej ta bëj në këmbë si ushtrimi i vetëm fizik ditor. Gjatë rrugës smart watch-i që mbaj në dorë më nxit duke më nxjerrë të shkruar: “Ke bërë gjashtë mijë hapa, vazhdo!” ose “Sapo theve një rekord, të lumtë!” dhe ja të krijohet ideja sikur ke bërë namin. Në pasdarkë, mund të përkthej një libër, intervistë, ese, tregim, ose të shkruaj apo përfundoj ndonjë tregim të nisur qyshkuri. E premtja dhe e shtuna, janë dy ditë që mund t’i përdor plotësisht për të lexuar apo shkruar letërsi artistike.

Opinioni shqiptar këto kohë mund ta ketë mendjen kudo, veç jo tek letërsia. Edhe në botë nuk duket se ka shenja të mira në kohën tonë për letërsinë. Si mendoni, a ka ardhur koha e perëndimit të saj, siç perënduan mitet e lashta, kur mendimi njerëzor njohu zhvillime të reja? Apo është një fazë kalimtare edhe kjo?

Përherë në kohë ndryshimesh të jashtëzakonshme shoqërore, në kohën kur krijohet një klimë krejtësisht e re kulturore, ideja më popullore është ajo e vdekjes së letërsisë. “Vdekja e letërsisë” është një titull intrigues, apo jo? Në vitet 1960, klima letrare, e ndihmuar nga atmosfera e radikalizuar shoqërore dhe politike, ndryshoi shumë shpejt dhe në këtë dhjetëvjeçar vërshuan thirrjet për “vdekjen e romanit” dhe shterimin e mundësive letrare të letërsisë, paralajmërime  të zakonshme qysh prej kohës së Servantesit. Tani ka studiues që e  kanë rimarrë idenë e vdekjes së romanit duke e lidhur me idenë e vdekjes së librit, si fazë e kalimit nga epoka e e librit të shtypur në epokën post-Gutenberg të informacionit. Epoka në të cilën jetojmë sot është epoka digjitale, dhe natyrisht ideja e “fundit” rishfaqet, madje në një shkrim që kam hasur ajo është formuluar kësisoj: “Fundi i letërsisë (kësaj here me të vërtetë.)” Kjo shtojca “kësaj here me të vërtetë” është si ajo thirrja e atij që ka gënjyer shumë herë se ujku ka sulmuar tufën e deleve, dhe megjithëse kësaj here kjo ka ndodhur me të vërtetë askush nuk e beson. Dhe nuk mund t’u vësh faj sepse edhe kësaj here mund të mos jetë e vërtetë! 

Robert Coover në shkrimin “Fundi i letërsisë” (2018), argumenton se në këtë epokë digjitale se megjithëse letërsia si formë e artit mund të jetë duke humbur terren, rrëfimi i historive duket se është pjesë e AND-së së çdo njeriu, shtysa më e fuqishme dhe e rëndësishme se çdo formë e mënyrës se si ato përcillen, dhe siç na kujtojnë historitë e Bokaçios për murtajën, ato do të vazhdojnë me shumë mundësi deri në fund të kohës njerëzore. Sepse çfarë tjetër përpos kësaj mund të ndodh? Madje edhe nëse të rrëfyerit, qoftë eksperimentues ose konvencional, zvogëlohet në komedi gazmore përballë publikut, në eulogji, lirika të tipit “rap”, apo në epigrame të shkruara në twiter, njerëzit do të vazhdojnë ta ndjejnë thirrjen e detyrës që Hesiodi u la Muzave mijëra vjet më parë: të bëhen pjesë e riteve dhe dogmave kombëtare, të jenë dëshmitare të kohës së tyre, dhe të ofrojnë ngushëllim dhe argëtim, siç e tha ai, për t’i bërë zotat të qeshin.” Këto Muza them se mund të gjenden, me llogarinë e tyre në internet duke lundruar në hapësirën kibernetike, ashtu si po ndodh tani, përfundon Koover.

Këtë ide e shtjellojnë edhe dy shkrimtarë bashkëkohorë, shkrimtari i mirënjohur amerikan Paul Auster, dhe romancierja Samanta Schweblin, një nga rrëfimtaret më të mira bashkëkohore në gjuhën spanjolle. Sipas Auster-it, për vite të tëra, në çdo vend të botës perëndimore, janë botuar me dhjetëra artikuj që ngrenë shqetësimin po lexohet gjithnjë e më pak, se kemi hyrë në atë që disa e kanë quajtur “epoka e pas-leximit”. Mund të jetë e vërtetë, por në të njëjtën kohë, kjo prirje s’e ka zvogëluar urinë universale për rrëfime sepse qeniet njerëzore kanë nevojë për rrëfime. Ata kanë nevojë për ato pothuajse aq dëshpërimisht sa kanë nevojë për ushqim, dhe pavarësisht nga mënyra se si përcillen rrëfimet, në një faqe të shtypur libri apo në ekranin e televizionit, do të ishte e pamundur të imagjinohej jeta pa to.

Schweblin po kështu mendon se se serialët televiziv, lojërat dhe media në përgjithësi kanë ndryshuar mënyrën se si rrëfejmë histori. Por librat do të mbeten. Teknologjia ka ndryshuar të gjitha artet e tjera: pikturën, teatrin, kërcimin, kinemanë, muzikën por letërsia është një proces krejtësisht intim ndërmjet zërit të shkrimtarit dhe mendjes së lexuesit, është diçka kaq e natyrshme dhe e fortë sa e vetmja gjë që teknologjia mund të ndryshojë është formati, për shembull, nëse lexojmë një libër të shtypur apo libër elektronik. Por kjo s’e ndryshon zemrën e letërsisë.

Në përgjithësi mendimi letrar i shekullit të kaluar dhe të sotëm e shkëputin letërsinë nga roli edukativ. Cili është roli i saj në historinë e zhvillimit njerëzor dhe cili është roli i saj në ditët tona?

Shkrimi krijues, ka funksion parësor kënaqësinë estetike. Është një art që ka format e vet të shprehjes, instrumentet e veta, gjuhën, fjalinë, paragrafin, vargun e lirë ose me rimë etj etj, dhe vlerat estetike janë ato që bëjnë edukimin estetik të njeriut, zhvillojnë idenë dhe shijen për të bukurën. Pavarësisht se Hesiodi u kërkonte Muzave të ishin dëshmitare të kohës së tyre, janë vlerat estetike të veprave letare, janë këto vegla të punishtes, mënyra si i përdor autori ato që përcaktojnë vlerën e një krijimi letrar. Janë këto mjete të shprehjes letrare që përcaktojnë jetëgjatësinë në kohë të një krijimi dhe lënda që ato mund të përdorin, le të themi, temat që kanë të bëjnë me racat, shtresat shoqërore, gjininë, feminizmin, transgjinizmin, etnicizmin, marksizmin, apo ato “izmat” që kritiku Harold Bloom thotë se po e shkatërrojnë letërsinë.

 Në Shqipëri ne patëm një “izëm” në letërsi që quhej “Realizëm Socialist”. “Izmat” e çdo lloj kohe sundojnë dhe mund ta përdorin produktin mediokër letrar në funksion të interesave të tyre, derisa t’iu vijë fundi. Kumte që përcjell, përjetimi estetik që ngjall një krijim letrar mund të kenë të bëjnë me përmasa të ndryshme të ekzistencës sonë shoqërore por letërsia është dhe mbetet një krijim krejtësisht individual dhe roli parësor i letërsisë është vetëm letrar, të magjepsë me bukurinë e tij estetike, edhe njëzetë, pesëdhjetë apo njëqind vjet pasi ky krijim ka ndodhur. Kam parasysh letërsinë jetëgjatë, me vlera të qëndrueshme në kohë, edhe kur ngjyrat e kohës ndryshojnë, klima shoqërore ndryshon, ajo çfarë mbijeton vetëm si letërsi.

Letërsia shqipe është një letërsi provinciale. Edhe nëse është cilësore, prapë për arsye të ndryshme, kryesisht gjuhësore, mbetet një letërsi në zonën e eklipsit. Si një vajzë e bukur fshati që kurrë, qoftë edhe një herë të vetme, nuk u bë miss Universi.  Gjithsesi kjo nuk i pengon shkrimtarët tanë bashkëkohorë të shpallin njëri-tjetrin, apo të vetë-shpallen  se ata janë përfaqësuesit kryesor të saj dhe kërkojnë të maten me emrat e mëdhenj të letërsive të shkruara në gjuhët e mëdha të botës. Si do ta komentonit ju këtë fenomen soc-kulturor?

Të them të drejtën nuk e kam menduar dhe nuk e kam përjetuar kurrë letërsinë shqipe si provinciale. Këtu, në studion time hermetike, kam dëshirë të hap një libër dhe të citoj këtë fragment: “Gruaja i pushtoi me krahët e saj trupin e tij-si bërshlemi që pushton lisin, dhe si u ngrit në majë të thonjve i preku atij buzët me buzët e saj. Dhe buzët e gruas diqnin. Sepse zjarri i kurmit të saj  dilte me anë të buzëve. Asohere shtëpia e Tat Tanushit u mbush me erë lulesh që turbullojnë gjakun. Dhe bota u shemb me zhurmë të madhe. Dhe ranë të gjithë faltoret. Dhe ranë gjithë kryqet. Sepse Tat Tanushi i Bubutimës, enoria e Apollonisë, kreu mëkatin e math të mishit, brenda në shtëpinë e tij, përpara korave dhe të gëdhendurave me fytyrën e Kalijes.”  “E madhe është gjëma e mëkatit” më jep një kënaqësi të madhe estetike, kënaqësi që e merr nga letërsia e madhe, nga një letërsi si “At Sergi” e Tolstoit. Tema e mëkatit të mishit është universale, gjuha dhe arti letrar që përdor Kuteli në këtë vepërz të përfunduar në 16 shkurt 1947 është gjuha e letërsisë së përgjithëkohshme.

Po kështu po të lexoj një fragment nga një roman bashkëkohor si ky: “Kur Netën e kapte gjumi, para se të hovte nga ndonjë krizë e pavetëdijshme, Metani hapte paksa derën e dhomës së gjumit, i afrohej në majë të gishtave, bashkonte pëllëmbët para gjoksit dhe mërmëriste lutjen e tij: “Të lutem! Në qofsh shtrigë, spiune e armikut, e inflitruar këtu enkas për mua, më helmo, më verbo, më dëmto shëndetin e më merr jetën kur të jepet rasti, por mos më turpëro me shokët e ushtrisë, mos më shfrytëzo mua për të realizuar objektiva të armikut kundër nesh. Të lutem!”

 Si në rastin e parë, kur unë si lexues e gjej veten mu brenda kishës dhe burrit që po shembet para hireve të një gruaje, edhe në fragmentin e dytë, unë jam në dhomën ku personazhi me tru të shpëlarë, i romanit “Pëllumbat i vrasin natën” shfaq para syve të mi shkallën më të lartë të (vetë) asgjësimit si individ nga kolera e ideologjisë duke iu lutur gruas që të tregoj se mos mëkati i mishit është mënyra se si armiqtë e socializmit duan ta mposhtin besnikërinë e tij të pamposhtur revolucionare. Edhe romani i Virion Graçit mund të qëndrojë përkrah veprave letrare më të mira të shkruar nga shkrimtarë bashkëkohës për efektin shkatërrues të ideologjive në personalitetin e individit, duke krijuar një vepër ku “zotat qeshin.”

Mendoj se nuk duhet harruar që shkrimtarët e një vendi të vogël janë të tillë dhe kjo ka disa pasoja që nuk mund t’i shmangësh. E para, duke qenë shkrimtar i një vendi të vogël ka gjasa që një pjesë e madhe e letërsisë që shkruhet  të jetë “provinciale” në kuptimin e temave ngushtësisht specifike, për shembull mungesa e dritave, ujit, kanalizimeve dhe nevojave të tjera ekzistenciale, probleme që nuk i zgjidh letërsia. E dyta, ka gjasa që në letërsi të shkruhet sikur vendi të cilit i përket është qendra e botës, kjo për shkak të kompleksit së të qenit shkrimtar i një vendi të vogël. Prej këtej rrjedh edhe kompleksi i të qenit shkrimtar ndërkombëtar, i cili barazohet me të qenit shkrimtar i mirë.

Për mendimin tim letërsia ka nevojë për shkrimtarë të mirë, por nuk është të qenit shumë i njohur që të bën shkrimtar të tillë. Madje do të thosha që shumë shkrimtarë bashkëkohorë harxhojnë shumë energji krijuese me përpjekje për tu ndërkombëtarizuar, më shumë energji se sa ia kushtojnë të shkruarit. Kjo në fund të fundit është një faktor jashtëletrar që nuk duhet të absolutizohet. Letërsia shiqpe ka pjesën e vete cilësore dhe mediokre si të gjitha letërsitë e botës. 

Dhe duke qenë se pyetja jua ka në të vërtetë tre konstatime në formë pyetjesh, për sa i përket shkrimtarit bashkëkohor unë bëj një dallim mes produktit letrar dhe autorit të tij. Veprat letrare që shkruhen në botën shqiptare, si në çdo letërsi, një pjesë të madhe janë mediokre, një pjesë janë mesatare dhe një pjesë janë vepra me vlera estetike, që bëhen vetevetishëm pjesë e zemrës së letërsisë shqiptare dhe janë pjesë e letërsisë cilësore universale. Lexoj me kënaqësi vepra të shkrimtarëve bashëkohorë shqiptarë dhe mendoj se po krijohet një aureolë veprash të bukura esetikisht.

 Për ironi, “armiq” të këtyre veprave janë të shumtë, duke nisur nga vetë autorët shqiptarë. Kuteli, ka lënë një testament shpirtëror, një tekst drithërues që përshkruan fatin e shkrimtarit shqiptar në diktaturë duke shkruar mes të tjerash se: “Profesionizmi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Terreni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se ju bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi.”  Ne jemi dëshmitarë që gjatë kohës së realizmit socialist nuk ishte vetëm ideologjia ajo që kërkoi vazhdimisht ta kthente letërsinë në lavire të haremit të saj ideologjik por ishin edhe vetë shkrimtarët që për xhelozi letrare e përdorën ideologjinë si kamë për të “masakruar” dhe “varrosur” kolegët e tyre. Kjo ishte më e kobshme ndaj kolegëve të talentuar, atyre që dukeshin se synonin dhe do të arrinin në majë.

Pyetja që lind është: ky autori shqiptar për të cilin flet Kuteli, ky i marifeteve dhe hipokrizirave është autor që ekzistonte vetëm para viteve 90-të apo edhe këta 29 vjet ia bëri ferr jetën kolegut të vet të talentuar, u mor me marifete dhe hipokrizira?  Mua më ka rastisur të ndodhem rastësisht në një tavolinë me një hartues antologjie të poezisë i cili me marifet, thoshte se në antologji, filan autori me të cilin nuk shkonte mirë do t’i përfshinte një poezi të dobët kurse një tjetër autor nuk do ta përfshinte se avash njëherë, dashka ai të jetë përkrah meje, një shkrimtar jo dosido, por shkrimtari më i mirë i gjallë, lëvdonte ai veten e vet. Përveç marifeteve që bëjnë kolegët mes tyre, të ndërlikuar e shoh edhe marrdhënien e autorit shqiptar me kritikun letrar në rastin kur ai ekziston.

Po ju citoj një fragment–replikë të bashkëshortes së Dritëro Agollit, ndjesë pastë, shkruar si pasthënie e romanit “Njeriu me top.” “Më vjen keq”-shkruhet aty “kur lexoj sot në historinë e letërsisë shqipe të shkruar nga një studiues gjerman, Robert Elsie, që temat e luftës i shkruanin shkrimtarët e bindur, siç ishte Dritëro Agolli, me urdhër të Partisë. Nuk arrij të kuptoj se si një studiues letërsie mund të bjerë në këtë nivel gjykimi ose të marrë përsipër të shkruajë një histori të tërë për historin e letërsisë shqipe, kur bie pre e thashethemeve absurde. ..Studiuesi Robert Elsie, në vend që të kuptonte veçantitë e çdo krijuesi shqiptar, fatkeqsisht ka rënë nën ndikimin e shqiptarëve të ndarë në parti, të zaptuar nga cmirat dhe zilirat. Ai të paktën, për të përligjur punën voluminoze që ka kryer, të zhvillonte një bisedë kortezie me vetë krijuesin Dritëro, autor i mbi 40 librave dhe pastaj të nxirrte konkluzionet e veta si studiues i huaj, që nuk e njeh mirë zhvillimin e letërsisë shqipe.” Pra është Autori (më saktë gruaja e autorit) që i kërkon Kritikut, që të bisedojë më Autorin në lidhje me atë që do të shkruajë në historinë e letërsisë shqipe!

 Një rast tjetër illustrues është edhe rasti i autorit Trebeshina që polemizonte me kritikun Agim Vinca për rreshtat që ai i kishte taksur në një Histori Letërsie, polemikë në fund të së cilës ai i kushtoi një poezi me titullin “Profesori polic”. Autori i zemëruar shkruan për Kritikun se “Për foljet shqipe ti ke vetëm prangat...Se je kapter n’repartin e ndëshkimit!” Nga ana tjetër  Agolli si duket është i kënaqur me rreshtat që Kritiku i ka kushtuar në Historinë e Letërsisë prandaj dhe i kushton atij një poezi për mjekrrën që i rritet: “Mos vallë andej nga Mali i Thatë/Një shtërg i vonuar u ngrit,/Në mjekërr të hodhi një pendë të bardhë/Dhe penda në mjekërr t’u rrit? Me pak fjalë, nuk mendoj se letërsia shqipe e mirë, është provinciale. Provinciale është sjella e autorit, krijuesit i cili kërkon që duke qenë ai gjallë të shohë dhe mundësisht të shkruaj vetë ai rreshtat për veten në Historinë e Letërsisë Shqipe. Provinciale janë “marifetet” dhe “duelet” me “kobure në brez” që ata bëjnë kundër njërit tjetrit. Provinciale është kompleksi i shkrimtarit “ndërkombëtar” si provë e letërsisë së mirë dhe shumë komplekse dhe marifete të tjera.

A e shikoni letërsinë si një zeje fitimprurëse për autorin?

Në realitetin shqiptar letërsia është zeje fitimprurëse për shtëpitë botuese. Përgjersa kemi rreth njëqind shtëpie botuese dhe asnjëra prej tyre nuk ka falimentuar, kjo do të thotë se është zeje fitimprurëse por çështja është se paratë e fituara i fitojnë në mënyrë të ndershme apo janë (sa)botues shfrytëzues? Nuk më duket e ndershme që shumica e botuesve i kërkojnë autorit të paguaj për veprën që do të botojë dhe nga ana tjetër të mos marrin përsipër shpërndarjen e librit në librari, paraqitjen në panaire etj. Thonë se janë shtëpi botuese por në fakt janë vetëm shtypshkronja, shtypin libra me pagesë dhe kaq. Dëmi që shkaktojnë në treg është i ububushëm se botojnë libra të rëndomtë, të paredaktuar, më e pakta.

Kurse për autorët që thonë se botojnë libra që u shiten masivisht përgjigjen e ka dhënë Borgesi në një nga kuvendimet e tij të famshme me Fernando Sorrentinon kur thotë: “E di që ka shkrimtarë që deklarojnë botërisht se ata kanë nxjerrë në treg botimin e tyre të pestë, të gjashtë apo të shtatë dhe se kanë fituar kaq e aq para. E gjitha kjo do të ngjante krejt qesharake në kohën kur kam qenë i ri, madje do të ngjante e pabesueshme. Njerëzit do të kishin menduar që një shkrimtar që flet për fitimet që nxjerr nga librat e tij me këtë nënkupton” “E di se çfarë shkruaj nuk ka vlerë, por e bëj për arsye financiare ose sepse më duhet të mbështes familjen.” Prandaj e shoh këtë fenomen si shenjë modestie ose budallallëk me brirë.” Për të vijuar me këtë që ka thënë Mjeshtri, ngjan qesharake që në fund të Panaireve të Librit në media lexojmë listen e librave që u shitën më shumë. Nuk ka kuptim, se nuk jemi në panair biznesi. Për të mos përmendur pastaj gënjeshtrat me bisht të botuesve që japin shifra të fryra si strategji marketingu.

Është kritikuar gjatë dhe vazhdon të mbetete e urryer censura e diktaturës komuniste mbi letërsinë. Por sot që hapësira mediatike për letërsinë është tkurrur në ekstrem  në të gjitha mediumet, a është kjo një lloj censure e re, më e rafinuar e cila bëhet medemek nën logjikën e interesave të publikut kundrejt programeve televizive, apo mediatike në përgjithësi?

Në shoqërinë në të cilën jetojmë gjithçka i nënshtrohet ligjeve të tregut. Media ka reklamën si element të fuqishëm të tregut dhe sigurisht, libri, nuk i intereson. Libri argëtues, “skandaloz” që prodhon lajm konsumi, ndoshta, por jo vlerat letrare. Ajo që është sipërfaqësore më shumë se ajo që është e thellë, ajo që është e famshme më shumë se ajo që ka vlera, ka ndikimin më të madh   tek media, por edhe tek element të tjerë të botës së letrave siç janë çmimet letrare, për të cilat jo vetëm autorët, shtëpitë botuese por edhe juritë letrare i përdorin si mënyra marketingu.

Mario Vargas Llosa u shpreh se e merrte me përulje çmimin Nobel që nuk  e kishte marrë Borgesi por  Nobelin e ka marrë edhe “shkrimtari” Wiston Churchill dhe “poeti i shquar” Bob Dylan. Sipas jurisë së Nobelit sigurisht. Por ju, kur mendoni për shkrimtarët e mëdhenj të shekullit, nuk besoj se mendoni për Çërçillin dhe Dylan-in apo jo? Llosa menjëherë pas kumtimit publik për Dylan-in u shpreh se çmimi Nobel për letërsinë është për shkrimtarët dhe jo për këngëtarët. Unë jam admirues i tij si këngëtar, por nuk mendoj se është shkrimtar i mirë, u shpreh ai. Por juria e Nobelit të thonë se Çërçilli dhe Dylan janë ndër shkrimtarët më të mirë të epokës.

Si shenjë proteste ndaj kësaj papërgjegjshmërie në shenjimin e vlerave letrare, është krijuar dhe Çmimi Jean Paul Startre, ku kandidatë për ta fituar janë të gjithë ata shkrimtarë që refuzojnë një çmime letrare. Lawrence Ferlinghetti, refuzoi një çmim për poezinë me vlerë pesëdhjetë mijë euro dhënë nga PEN-i hungarez, çmim që financohet pjesërisht nga qeveria autoritare hungareze. Ferlinghetti sugjeroi që paratë e çmimit të përdoren për të financuar “botimin e autorëve hungarez që mbështesin lirinë e plotë të shprehjes.” Për Ursula K. Le Guin-in, censura komuniste, apo e çdo lloj regjimi shtypës, kërkon që ta identifikoj shkrimtarin me diçka ndryshe nga vetja e tij. Sartre kishte ndjesinë që etiketa e një institucioni, do ta fshihte identitetin dhe autritetin e tij si shkrimtar. Të njëjtën gjë bën edhe makineria e komercializmit, bestsellerizmit dhe çmimdhënies: kërkon që ta etiketoj shkrimtarin si produkt. Botimi i garantuar i një suksesi në treg. Është laureate i Nobelit dhe Më The e Të Thashë. Autor Best Seller dhe më The e Të Thashë. Tridhjetë javë me radhë në listen e Best Sellerave të New York Times….” William Saroyan, e refuzoi Çmimin Pulitzer (1940) me arsyen se “tregu nuk duhet të jetë padron i artit”.

Në letërsinë shqipe, pothuaj në të gjitha trevat ku shkruhet shqip, po ndodh një fenomen i papranueshëm. Flitet për letërsinë e miqve të klanit, shkruhet për letërsinë e miqve të klanit, rekomandohet për financime e përkthime letërsia e miqve të klanit, jepen çmime për letërsinë e miqve, madje shenjat janë që edhe në një histori të ardhshme të letërsisë shqipe  do të futen vetëm emrat dhe kontributet e miqve të klanit, duke lënë jashtë emra e vepra që nuk bien poshtë për nga vlera, madje shpesh mund të themi se përbëjnë arritje më të larta estetike. Ju ku e ndjeni veten në këtë vorbull centripale klanesh?

Fryma përjashtuese do të mbizotërojë për arsye klanore, lokale, politike, për shkak të injorancës dhe gjithashtu edhe prej thjesht trillit të marrëzisë dhe papërgjegjshmërisë. Unë kam ndjekur një master për letërsi në Tiranë dhe pedagogu i letërsisë bashkëkohore shqipe, në të gjithë ligjëratat e tij nuk përmendi qoftë edhe një herë të vetme një autor të pas viteve 90-të. Një herë një student u tregua shumë këmbëngulës që të përmendte një emër dhe ai më në fund, mezi nxori nga goja emrin e një shkrimtari që ka lindur në vitin 1946. Kjo kastë pedagogësh dhe kritikës letrarë arritën që për dyzetë e pesë vjetë të bëhen ligjërues të një historie të falsifikuar.

Klane të ndryshme letrare sot janë duke ndjekur pikë për pikë atë që bënë këta profesorë dhe kritikë në shërbim të historisë së gjymtuar të letërsisë. Ata jo vetëm që po e sundojnë skenën letrare me mjete jashtëletrare por edhe po e thjeshtëzojnë dhe skematizojnë historinë e procesit letrar duke përjashtuar prej saj këdo që nuk i bën hosana klaneve të tyre. Unë kam ambicjet e mia letrare, por bashkëpunimi me revistat letrare, si pasion i hershëm, shkrimi i prozës së shkurtër dhe të gjatë, shkrimi i eseve, përkthimet, dhe leximet janë para së gjithash një rutinë që më jep kënaqësi siç më jep kënaqësi një shëtitje përmes pyllit, kur era fryn lehtë dhe mendon se je duke ecur në parajsë. Historitë i rrëfej për qejfin tim, për atë kënaqësinë që të jep rrëfimi kur ke përpara teje dikënd që të dëgjon me vëmendje i përthithur nga fjalët që po thua, nga ritmi me të cilin po tregon duke pritur me endje fundin e rrëfimit. 

Në këtë vorbull klanesh mendoj se NUK kam ndonjë “mision historik.” Ajo që jam duke bërë tani është leximi i romanit të Arlinda Gumës, “Bulevardi i yjeve” i cili për rastësi fillon kështu me ceremoninë e marrjes së një çmimi: “Maksi u ngrit në majë të gishtave për të arritur mikrofonin, i drejtoi sallës që duartrokiste furishëm një buzëqeshje bujare prej njeriu të suksesshëm, qëndroi disa çaste i heshtur, me buzëqeshjen varur në buzë, ndërsa priste i qetë të mbaronin duartrokitjet, pastaj, kur ndali edhe duartrokitja e fundit, kroi zërin dhe tha i sigurt: - Të nderuar pjesëmarrës, zonja dhe zotërinj! E nderuar Juri! Jam thellësisht i prekur nga vlerësimi juaj. Kjo natë për mua do të mbetet e paharrueshme. Kjo natë është shpagimi i të gjitha përpjekjeve të mia të deritanishme. Ju faleminderit, të gjithëve!...” Çmimi që po merr Maksi, është në një çmendinë, por nuk është çmendina letrare bashkëkohore, sigurisht!

Mars 2019

Letërsia sot ka shum "armiq"

Bisedë midis poetit Petrit Nika dhe përkthyeses rumune Oana Glasu*

Ndodhi shumë shpejt që Shqipëria të më bëjë për vetë, sa as sot, pas më shumë se dy dekada, nuk mund të shpjegoj si ka qenë e mundur dhe sidomos pse ndjej kaq dashuri për atë dhe gjithmonë i mbroj në biseda shqiptarët sikur jam dhe vetë pjesë e këtij kombi.

 Letërsia shqipe njihet aq sa ka qenë e promovuar, por ajo që mund të them me siguri është fakti se shkrimtari shqiptar më i njohur dhe më i lexuar në Rumani është Ismail Kadare. Shqipëria dhe Rumania janë kombet më të vjetra në rajon dhe bashkë duhet të vazhdojmë të jemi në familjen e madhe evropiane, ku në fakt edhe kemi qenë gjithmonë. 

Përshëndetje Oana! Ju jeni një dashamirëse e gjuhës shqipe, e kulturës shqiptare dhe e shqiptarëve në përgjithësi. A mund të shpjegoheni vetë nga buron kjo lidhje e juaja me Shqipërinë?

Përshëndetje, Petrit!

Faleminderit për këtë pyetje e cila më jep rastin të flas për lidhjet e mia me Shqipërinë dhe popullin shqiptar. Unë akoma konsiderohem shqiptare dhe vazhdoj të sillem si shqiptare midis miqve të mi, ose ambienteve ku ndodhem, varet nga rasti, por e vërteta është vetëm një; jam rumune nga jugu e Rumanisë, e lindur në qytetin Corabia, në bregun e Danubit.

Kontakti im i parë me Shqipërinë, e cila do të bëhej më vonë Adheu im i dytë, ka ndodhur në nëntor 1996, kur erdha për studime në bazë të një protokolli midis dy shteteve tona në fushë të arsimit dhe u regjistrova si studente për gjuhën shqipe, me qëllim që pasi të mbaroja shkollën të kthehem në Rumani me një gjuhë të rrallë dhe shteti im të përfitojë nga kjo gjë. Unë isha me bursë studimi, e paguar nga Rumania.

Nuk mund të them se dija shumë gjëra për Shqipërinë, veçse çfarë kisha mësuar në klasën e pestë për disa fjalë për gjuhët rumune dhe shqipe (si për shembull: buzë – buză; qafë – ceafă; gurmaz – gurmaz; gushë – gușă; gropë – groapă; baltë – baltă; shkrum – scrum; avull – abur; këmishë – cămașă; furkë – furcă; bredh – brad; stan – stână; shtrungë – strunga; vjezhdull – viezure etj.), që bëjnë pjesë në sfondin e përbashkët leksikor të të dyja gjuhëve. Kisha mësuar gjithashtu në historinë e lashtë për ilirët dhe e dija nga historiani rumun, Nikolae Iorga (i cili ka shkruar dhe historinë e parë shqipe) se rumunët dhe shqiptarët janë kushërinj gjaku.

Në vitin e parë të qëndrimit tim në Shqipëri, përveç mësimeve për gjuhën, që i mora në Fakultetin e Filologjisë në Tiranë, shoqërohesha me shumë kolegë shqiptarë, (të cilët tashmë i kam miq), për të thelluar gjuhën, por edhe për t’i njohur më mirë zakonet, karakteristikat, temperamentin, jetën dhe kulturën shqiptare në përgjithësi.

Ndodhi shumë shpejt që Shqipëria të më bëjë për vetë, sa as sot, pas më shumë se dy dekada, nuk mund të shpjegoj si ka qenë e mundur dhe sidomos pse ndjej kaq dashuri për atë dhe gjithmonë i mbroj në biseda shqiptarët sikur jam dhe vetë pjesë e këtij kombi.

Një shpjegim i thjeshtë mund të jetë se kam qenë trajtuar shumë mirë, kam qenë e respektuar jashtë mase nga kolegë, komshij të konviktit, apo familjet që i bëra miq dhe deri tek pedagogët, ose zyrtarët e ndryshëm nëpër ministritë kur kisha për të zgjidhur ndonjë punë.

Besoj ju kujtohet Tirana e vitit 1997. Ishte kohë e rrëmujave të mëdha që çuan vendin në një krizë që i ngjante një lufte civile. Si jeni ndjerë ju mes shqiptarëve në atë kohë?

Po, sigurisht që e mbaj mend. Ka qenë një ndër sprovat e forta të jetës sime, një përvojë që e përjetuam me vëllain tim Mihain bashkë me shokët tanë shqiptar. Pavarësisht se ishin momente të vështira (dyqanet mbylleshin në orën tre pasdite, ushqimet shpesh gjendeshin me vështirësi, rrugët ishin plot me kamionë e autoblinda policie dhe pastaj ngjau hapja e depove të armëve në të gjithë vendin), ne studentët rumunë kishim një farë mbrojtje në radhë të parë nga vetë miqtë tanë shqiptarë të cilët me trup na kanë mbrojtur duke u siguruar për ditë nëse jemi mirë dhe pastaj, ambasada jonë në Tiranë, ku më në fund shkuam, por me vështirësi pranuam të largoheshim nga konviktet dhe nga shokët tanë. Në ato ditë, në dhomat e njërit prej nesh, mblidheshim bashkë me shokët shqiptarë dhe i binim kitarës, këndonim shqip (sidomos këngë nga veriu) dhe rumanisht, hanim bashkë dhe pinim verë italiane. E mbaj mend grevën e urisë së studentëve shqiptarë në Qytetin Studenti, pastaj gjithë ato marshime protestuesish, por për mua si e huaj ishte e rëndësishme mënyra se si organizohej populli për të drejtat e tij, dhe për këtë akoma më shumë i vlerësoja shqiptarët, sepse ka një diferencë të madhe midis meje që i kam njohur aty, në shtëpinë e tyre, dhe atyre që flasin për Shqipërinë duke u nisur nga raportime cerebrale, apo më keq akoma, e njohin vetëm nga televizori dhe lajmet e këqia.

Si i mendojnë rumunët në përgjithësi lidhjet e lashta me shqiptarët?

Rumunët e thjeshtë, domethënë ata që nuk kanë lidhje të drejtpërdrejtë me ndonjë fushë konkrete biznesi apo ndërkulturore, nuk mendojnë asgjë, ashtu siç edhe shqiptarët. Njerzit e thjeshtë janë të lidhur pazgjidhshmërisht me përditshmërinë e problemeve të jetës së tyre dhe nuk iu bie të mendojnë aq shpesh për historinë e popujve të tjerë.

Nga ana tjetër, ekzistojnë ende njerëz që i studiojnë këto fenomene përbashkuese në historinë tonë të lashtë,  siç janë historianët dhe filologët e ndryshëm të të dy vendeve tona, të cilët janë marrë me këtë punë gjithmonë. Pastaj profesorët që unë i kam pasur në fakultet ishin shumë të përgatitur, kishin studiuar fenomenet e përbashkëta të gjuhëve, ashtu si dhe pikëtakimet e fatit historik që i ka lidhur në epoka të ndryshme shqiptarët me rumunët. Kam parasysh këtu veprimet e diasporës shqiptare në Bukuresht që ka përgatitur kuadrin e Pavarësisë së Shqipërisë, gjatë gjithë periudhës së Rilindjes në rajon. Dhe janë shumë shembuj për të vërtetuar ngjashmërinë midis nesh si popuj.

A mund të na thoni sa njihet letërsia shqiptare në Rumani?

Letërsia shqipe njihet aq sa ka qenë e promovuar, por ajo që mund të them me siguri është fakti se shkrimtari shqiptar më i njohur dhe më i lexuar në Rumani është Ismail Kadare. Kjo për arsye se Kadare është dhe shumë i përkthyer. Unë që lexoj në origjinal letërsinë shqipe e di shumë mirë se kjo letërsi është akoma më e madhe. Prandaj jemi ne, ata që e dimë shqipen. Të shohim çfarë ka përtej, të evidentojmë dhe të bëjmë të njohur dhe të tjerë. Unë për shembull, jam bashkëpunëtore në një revistë me përhapje kombëtare këtu në Rumani dhe po përgatis për numrin e ardhshëm një artikull në lidhje me influencën e poetëve rumun si George Coșbuc dhe Mihai Eminescu ndaj lirikës së Asdrenit. Pastaj do të shkruaj edhe për Teodor Kekon dhe Dritëro Agollin. Besoj se kjo është një mundësi nëpërmjet së cilës rumunët do të njohin diçka më shumë për shqiptarët.

Këta emra i përkasin një periudhe historiko - letrare të mbyllur tashmë, përveç rastit të Kadaresë.  Për letërsitë e mëvonshme të të dy vendeve sa po bëhet në epokën tonë?

Është e vërtetë se disa nga emrat e përmendur mund t’i përkasin asaj periudhe, por mendoj se nuk ka mundësi të parashikojmë të ardhmen pa njohur mirë të shkuarën dhe për sa i përket poezisë për shembull është e pamundur të krijosh pa leximin edhe të këtyre autorëve. Kanë qenë autorë me ndikim. Në Rumani kemi emra të shquar që u imponuan mbas viteve 1980, si Nichita Stănescu ose Marin Sorescu, por nuk mund të studiohen pa Eminescu, sepse fijet dhe lidhjet janë shumë të forta akoma, madje modernizmi aktual bie shumë mbrapa krijimtarisë së atëhershme.

Për të ardhmen e letërsisë nuk më duket se po bëhet ndonjë gjë e jashtëzakonshme dhe ndoshta as nuk është e mundur përderisa nuk ekzistojnë tipare dhe konstatojmë një përhapje të madhe për vargun e lirë, që duhet të ketë parasysh disa aspekte lidhur me shkrimin korrekt në çdo gjuhë që shfaqet, me përdorimin me gramatikë të fjalëve, me ritëm etj.

Në çdo shtet ku funksionon Lidhja e Shkrimtarëve si entitet i njohur nga shteti, vendimet mbi jetën dhe zhvillimin e letërsisë i marrin po ata anëtarë që mund të ndikojnë me përvojën e tyre zhvillimin kulturor të vendit, pastaj ne të gjithë bashkë autorë, studiues e përkthyes, që jemi në një farë mënyre të angazhuar në jetën letrare, mbajmë linjat apo jo.

Ju shkruani kryesisht poezinë dhe gjithashtu e përktheni atë nga shqipja në Rumanisht dhe anasjelltas. Duke patur parasysh një klimë pothuajse vrasëse ndaj poezisë kudo në botë, do donim të fokusoheshim pak në Rumani. A ekziston kjo klimë edhe në poezinë e sotme rumune?

Unë kam shkruar poezi në varg të lirë dhe i kam publikuar shumë prej tyre nëpër revista kulturore, por nuk kam botuar akoma një vëllim. Është e vërtetë se merrem edhe me përkthimet, sepse prapë ky është një modalitet që autorët shqiptarë të njihen nga rumunët, sidomos kur këta poetë janë shumë të arrirë dhe konsoliduar në krijimtarinë e tyre dhe fatmirësisht mund të them se publiku rumun i ka mirëpritur me kënaqësi. Këtu e kam fjalën për poetë ose shkrimtarë bashkëkohorë dhe me moshë mesatare. Në Rumani shkruhet shumë. Nuk ka censurë ndaj atyre që publikojnë shumë dhe keq, sepse shtëpitë botuese u marrin lekët, autorët dalin me vëllim të publikuar, u bë puna, të gjithë kënaqen. Nga ana tjetër ekziston një farë vrasje ndaj gjuhës, ndaj normës dhe ky është një problem i madh soc-kulturor, por askush nuk i ndalon, askush nuk kontribuon ende që të vendoset një kriter. Ka ende pak botues librash që respektohen dhe nuk publikojnë çdo gjë, ashtu siç ka edhe kritikë të ashpër që ndërhyjnë nganjëherë, por prapë aty dalim, gjithçka përfundon në biznes.

Fenomenet që përmendët më lart janë shumë të pranishme edhe tek ne në Shqipëri, por edhe në Kosovë. Cili është shkaku i “divorcit” të madh me lexuesin sipas jush; niveli i dobët i kësaj poezie bashkëkohore, apo shkaqe të tjera që lidhen me epokën në të cilën po jeton njerëzimi i sotëm?

Poezia. Degradimi i suksesit letrar, nëse flasim për poetë ose prozatorë, mendoj se ndodh në shumë vende të botës dhe shkaku i pranuar është një dhe universal: nuk lexohet më, sepse shkruhet më shumë se sa lexohet. Nuk njihen as respektohen më rregulla e parime estetike. Shtëpitë botuese nuk kanë më redaktorë, as korrektorë, sepse këta kushtojnë. Fusha e botimeve funksionon mbi parimin e biznesit. Teknologjia nga ana tjetër iu vjen në ndihmë të gjithëve për t’u vetëshpallur.

Pastaj, niveli i dobët i poezisë bashkëkohore ndodh edhe për arsye se autorët nuk lexojnë as vetë. Nuk kanë formimin e duhur kulturor. Ata nuk kanë më kohë për të gjitha këto aspekte që lidhen me cilësinë e krijimit letrar, kanë probleme të tjera, janë të angazhuar në biznese, politikë etj., dhe këto aktivitete nuk përputhen me natyrën e ndjeshme të njeriut poet si qenie sociale. Nga ana tjetër duan të kenë zërin e tyre në letërsi dhe krijojnë këtë kakofoni të mërzitshme.

Distanca midis nesh dhe brezit të ri që po shfaqet akoma edhe më i dobët, po krijohet sepse këtij brezi në më të shumtën e rasteve i mungon fare kultura letrare. Nuk kam asnjë shpresë se diçka do të ndryshojë, të paktën për një kohë të gjatë, sepse vendin e librit tek të gjitha moshat pothuaj e zuri teknologjia dixhitale e kibernetike. Instrumentet elektronike janë të vetmet gjëra që njeriu i sotëm i mban në duar nga mëngjesi deri në darkë. Edhe një fëmije sot është shumë e vështirë t’ia heqësh telefonin apo tabletin nga dora. Pastaj në shkollë mungon lënda e gramatikës, përveç klasave në arsimin fillor dhe atyre të gjimnazit me profil humanist. Shumë njerëz sot e shkruajnë gjuhën ashtu siç e flasin. Në kohën tonë letërsia ka shumë “armiq”.

Vërtetë ka shumë “armiq”. Ndoshta më shumë se kurrë. Duke u ndalur tek teknologjia, do doja të ndaja një pyetje të cilën në fakt kam dëshirë ta ndaj me shumë njerëz. Martin Puchner, i cili është një profesor në Universitetin e Harvardit, vëren se libri i parë i erdhi njerëzimit në tablet. Është fjala për “Epin e Gilgameshit”. Tashmë jemi pas 4000 vjetësh nga kjo ngjarje dhe po sipas z. Puchner, njerëzimi u kthye përsëri tek tableti. Si e përfytyroni zhvillimin e teknologjisë së shkrimit në këtë trajektore? A mos është ky fundi i saj?

Si formë, pak a shumë ngjajnë. Tableti i lashtë sumer ishte fillesa, por çfarë ndodh sot vjen si rrjedhojë e zhvillimit kulmor të qytetërimit, zhvillim që nuk njeh ende kufij dhe nuk dihet ku do të ndalet. Janë shumë vende të botës që e përdorin kompjuterin shumë vite para nesh, por popullsia e atyre vendeve është shumë në rregull kulturalisht, sepse kompjuteri e tableti shënojnë shkallën e zhvillimit dhe problemi nuk qëndron në përdorimin e teknologjisë, por në ekzagjerimin si përdorues. Për moshën time, gjithmonë do të mbetet i dashur libri i shtypur. Më pëlqen akoma ta lexoj librin, më pëlqen ajo aroma e tij e pazëvendësueshme. Kjo nuk mund të pretendohet më brezin e ri që tableti iu ofrua si dhurata e parë e fëmijërisë në vend të lodrës. Në fund të fundit, mbetet një progres i padiskutueshëm.

Shqipëria dhe Rumania në fillimin e viteve “90 ishin dy vende që dolën nga regjimet komuniste. A ka lënë gjurmë periudha e regjimit komunist në letërsinë rumune? A ka një qëndrim të caktuar nga studiuesit dhe opinioni letrar në Rumani për letërsinë që u vu në shërbim të regjimit?

Jo, komunizmi nuk la gjurmë në veprën e shkrimtarëve rumunë, gjithësesi mbas viteve “90 letërsia ka njohur një periudhë lulëzimi në kuptimin e plotë të fjalës. Shumë shkrime të mira dhe të mëdha dolën në dritë dhe ky fakt ua ka kthyer dinjitetin shkrimtarëve që pa dyshim (disa prej tyre) në vitet e komunizmit i kanë kënduar partisë ose bashkëshortëve Ceaușescu, por nga të gjitha pikëpamjet e represionit të egër të organeve të partisë, censura ishte problemi numër një.

Kanë kaluar shumë vite tashmë dhe askush nuk merret më me çfarë ka qenë dhe si ka qenë, pastaj shumë prej tyre kanë vdekur tashmë dhe tani përqendrimi i shoqërisë është orientuar drejt demokracive më të konsoliduara të botës, drejt parimeve të Evropës, sepse është koha kur, për fëmijët tanë të paktën, duhet të shikojmë në të ardhmen pa kthyer kokën mbrapa, sidomos sepse brezi i ri nuk ka asnjë lidhje me ato kohërat që asnjëherë, askush nuk do t’i ringjallë më.

Për të dy shtetet tona, komunizmi ka kenë një e keqe e madhe dhe nuk duhet ta qajmë, por e vërteta është se duke qenë pjesë e ekzistencës sonë historike, nuk e fshijmë dot nga ndërgjegjia. Shqipëria dhe Rumania janë kombet më të vjetra në rajon dhe bashkë duhet të vazhdojmë të jemi në familjen e madhe evropiane, ku në fakt edhe kemi qenë gjithmonë.

Ju faleminderit Oana!

Bisedoi: Petrit Nika

Mars 2019

_______________

*Oana Glasu u lind, më 13 shtator 1975 në qytetin Corabia, në jug të Rumanisë. Ka ndjekur studimet universitare në Fakultetin e Historisë dhe i Filologjisë, dega e Gjuhësisë, pranë Universitetit të Tiranës, të cilat i mbaroi në vitin 2001, duke vazhduar për gradën shkencore master në gjuhësi, specialitet që e mbaroi në vitin 2003. Në vitin 2010 ka mbrojtur edhe një diplomë tjetër në Fakultetin e Psikologjisë, në Rumani.

Është bashkëpunëtore e përhershme të revistës kulturore Oltart, ku publikon artikuj special dhe poezi. Ka publikuar poezi dhe përkthime nga autorë shqiptarë në revista të tjera rumune si : Sintagme literare, Întrezăriri, Caligraf, Parnas XXI dhe në vitin 2018 ka marrë çmimin “Euterpe” në Konkursin Kombëtar të poezisë Panait Cerna, i zhvilluar në qytetin Tulcea të Rumanisë. Ka në përgatitje vëllimin e parë poezie, me titullin “Çupa e kuqe, 13”. Aktualisht punon në bibliotekën e rrethit, ku merret me kërkime në fushën gjuhësore në përgjitësi